Zagłębie Dąbrowskie

Herb społeczny Zagłębia Dąbrowskiego opracowany przez stowarzyszenie regionalne Forum dla Zagłębia Dąbrowskiego

Zagłębie Dąbrowskie – region historyczno-geograficzny o rodowodzie małopolskim. Od zachodu graniczy z Górnym Śląskiem i często błędnie jest z nim kojarzone. Od południa graniczy z Zagłębiem Krakowskim - drugim małopolskim regionem.

Większość obszaru Zagłębia wraz z jego najbardziej kojarzonymi miejscowościami tj. Sosnowcem, Dąbrową Górniczą, Będzinem i Czeladzią leżą we wschodniej części obecnego województwa śląskiego i w ramach Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.

Granice

Osobny artykuł: Granice Zagłębia Dąbrowskiego

Zachodnia granica ze Śląskiem opiera się o rzeki Brynica oraz Przemsza. Wschodnie i północne granice regionu są mało ostre. Niemniej wszystkie koncepcje zawierają się w obrębie następujących jednostek administracyjnych:

Mapa Zagłębia Dąbrowskiego Mariana Kantora-Mirskiego

Mapa Zagłębia za ingner.wordpress.com

• Sosnowiec – 217 tys. mieszkańców – najludniejsze miasto Zagłębia Dąbrowskiego
• Dąbrowa Górnicza – 127 tys. mieszkańców – największe powierzchniowo miasto Zagłębia Dąbrowskiego
• miasto Będzin (58 tys. mieszkańców) wraz z terenami powiatu – historyczna stolica Zagłębia Dąbrowskiego
  • miasto Czeladź – 33 tys. mieszkańców – najstarsze miasto Zagłębia Dąbrowskiego
  • miasto Wojkowice – 9 tys. mieszkańców
  • miasto Sławków – 7 tys. mieszkańców
  • gmina Siewierz – 12 tys. mieszkańców
  • gmina Bobrowniki – 11 tys. mieszkańców
  • gmina Psary – 11 tys. mieszkańców
  • gmina Mierzęcice – 7 tys. mieszkańców
  • gmina Ożarowice (powiat tarnogórski) – 5 tys. mieszkańców.
• miasto Zawiercie (51 tys. mieszkańców) wraz z terenami powiatu
  • miasto Poręba
  • gmina Włodowice
  • gmina Kroczyce
  • miasto i gmina Ogrodzieniec
  • miasto i Gmina Łazy
• miasto i gmina Olkusz (36 tys. mieszkańców) wraz z terenami powiatu
  • gmina Bolesław
  • gmina Trzyciąż
  • gmina Klucze
  • miasto Bukowno
  • miasto i gmina Wolbrom
• miasto i gmina Myszków (32 tys. mieszkańców) wraz z terenami powiatu
  • miasto i gmina Koziegłowy
  • miasto i gmina Żarki
  • gmina Niegowa
  • gmina Poraj.

Nazwa

Terminu „Zagłębie" po raz pierwszy, w połowie XIX wieku użył Józef Patrycjusz Cieszkowski jako termin geologiczny. Termin ten utrwalił się łącznie z tutejszym okręgiem rozwijającego się przemysłu. Człon "Dąbrowskie" został dodany na przełomie XIX i XX wieku i pochodzi od dominującego wówczas ośrodka przemysłowego, jakim była wieś Dąbrowa.

Stolica Zagłębia

Utarło się mówić o Sosnowcu jako o współczesnej stolicy regionu, ponieważ jest największym miastem pod względem liczby mieszkańców. Jasno nie zostało to jednak nigdy ustalone, stąd pojawiają się czasami zdania podważające stołeczność Sosnowca. Nie ma kontrowersji co do historycznej stolicy, którą jest Będzin.

Historia

Osobny artykuł: Historia Zagłębia Dąbrowskiego

W okresie poprzedzającym powstawanie państwa polskiego ziemie regionu stanowiły teren Wiślan.

Obecne tereny Zagłębia w częściowo pokrywają się z terytorium istniejącego w latach 1443-1790 Księstwa Siewierskiego. Po III rozbiorze znalazły się one w pruskiej prowincji „Nowy Śląsk”, od 1807 roku weszły w skład Księstwa Warszawskiego, a później Królestwa Polskiego, pod rosyjskim zaborem. Tereny te były w XIX wieku miejscem narodowych powstań, szczególnie styczniowego, kiedy powstańcy przez kilkanaście dni kontrolowali cały region.

W związku z odkrytymi złożami węgla kamiennego, przygranicznym położeniem (styk granic trzech państw zaborczych), budową przez ten teren linii kolejowych warszawsko-wiedeńskiej oraz iwanogrodzko-dąbrowskiej w drugiej połowie XIX wieku nastąpił dynamiczny rozwój regionu, połączony z napływem ludności poszukującej pracy.

Mapa Zachodniego Okręgu Górniczego z 1844 roku - w jego skład weszła zachodnia część województwa krakowskiego (w tym cały obszar przyszłego Zagłębia Dąbrowskiego) oraz południowa część województwa kaliskiego (okolice Częstochowy)

Na początku XX wieku Zagłębie Dąbrowskie było najbardziej uprzemysłowioną częścią Królestwa Polskiego. Nie przekładało się to na pozycję materialną mieszkańców zapatrzonych na sąsiedni, pruski Śląsk, gdzie tamtejsi robotnicy mieli znacznie więcej przywilejów socjalnych. Sprawiało to, że Zagłębie stanowiło miejsce wystąpień robotników, którzy oprócz poprawy warunków życia chcieli też niepodległego państwa polskiego. Ziściło się to po 1918 roku, kiedy to region ten wszedł w skład powstałego państwa polskiego. W pierwszych latach po wojnie Zagłębiacy wspierali śląskich powstańców walczących o przynależność do państwa polskiego. Ostatecznie na Śląsku powstało autonomiczne województwo śląskie. Zagłębie znalazło się natomiast w województwie kieleckim, a Sosnowiec z czasem stał się jego niepisaną stolicą.

Po II wojnie światowej większość terytorium znalazła się w województwie śląsko-dąbrowskim, potem katowickim. Nie licząc krótkich epizodów z okresu rządów zaborców regiony Zagłębia i Górnego Śląska znalazły się po raz pierwszy od kilkuset lat w jednej jednostce administracyjnej. Okres PRL dla Zagłębia oznaczał dalszy rozwój przemysłu ciężkiego, połączony z przybywaniem na te tereny ludności napływowej (głównie w latach 70-tych przy okazji powstawania Huty "Katowice") i zacieranie różnic z sąsiednim Śląskiem. Po 1989 roku nastąpiło załamanie dominujących w Zagłębiu gałęzi przemysłu, co spowodowało bezrobocie i odpływ ludności. Od 1999 roku większość Zagłębia znajduje się w województwie nazwanym śląskim. W tymże roku region odwiedził też Jan Paweł II, za którego pontyfikatu utworzono sosnowiecką diecezję obejmującą większość ziem Zagłębia.

Kwestia mylenia Zagłębia ze Śląskiem

Dla przybyszów z zewnątrz, głównie z powodu terminów: "Województwo Śląskie" oraz "Górnośląski Związek Metropolitarny" kwestia nazewnictwa nie jest jasna i często popełniane są błędy.

Mapa województwa z podziałem na ziemie historycznie śląskie i małopolskie

Między obydwoma regionami występują rozbieżności kulturowe i historyczne. Wśród najważniejszych z nich można wyróżnić m.in.

• wielowiekową przynależność większości obszaru stanowiącego dziś Zagłębie Dąbrowskie do Małopolski i województwa krakowskiego (Będzin - historyczna stolica Zagłębia to jedno z najstarszych miast Małopolski)
• wieloletnią przynależność do różnych państw zaborczych: Zagłębie - Rosja , Śląsk - Prusy/Niemcy
• różnice w mowie codziennej (w Zagłębiu brak gwary śląskiej, a występowała gwara zagłębiowska)
• różnice w sferze tradycji
• różnice w systemie wartości (w Zagłębiu więcej sympatyków mają wartości charakterystyczne dla lewicy, a na Śląsku dla prawicy)

Różnice zatarły się w dużym stopniu w drugiej połowie XX wieku. Wtedy to na Śląsk i do Zagłębia przybyło za pracą wiele osób z innych części Polski, dla których podział ten nie jest istotny.

Świadomy różnic mieszkaniec Czeladzi, Sosnowca, Dąbrowy czy Będzina nie będzie Ślązakiem, tylko Zagłębiakiem. Większość mieszkańców Zagłębia zaprotestuje też w momencie nazwania go Ślązakiem.

Relacje Śląsk-Zagłębie większość rozpatruje w kategoriach żartów i wzajemnych docinków. W skrajnej formie mogą przybierać formę wrogości (np. kibice).

Symbole Zagłębia

• Zamek w Będzinie
• Trójkąt Trzech Cesarzy
• Góra św. Doroty
• Pałac Kultury Zagłębia
• Dworzec kolejowy Sosnowiec Główny
• Klub Sportowy Zagłębie Sosnowiec

Miejsca Pamięci

• Ewidencja Miejsc Pamięci w Zagłębiu Dąbrowskim

Sieć wodna

Zagłębie Dąbrowskie leży na dziale wodnym Odry i Wisły, ciążąc raczej ku Wiśle, gdyż: północne tylko jego krańce wysyłają swe wody do Odry. Do Wisły płyną z obszaru Zagłębia Dąbrowskiego następujące rzeki:

• Przemsza
• Biała Przemsza
• Czarna Przemsza
• Pilica

• 

  Biała Przemsza, Okradzionów (Dąbrowa Górnicza)

• 

  Czarna Przemsza, Sosnowiec

Prócz tych rzek biorą tu początek liczne, drobniejsze rzeczułki:

• Szreniawa
• Dłubnia
• Sztoła
• Biała
• Jaworznik
• Centuria
• Strumień
• Dłubnia
• Szreniawa

Diecezja sosnowiecka nazywana również zagłębiowską

Odrębność Zagłębia podkreślił Kościół katolicki. 25 marca 1992 r. została erygowana Diecezja Sosnowiecka.

Szlaki turystyczne

Szlaki turystyczne przebiegające bądź całkowicie położone w obrębie regionu i okolicy:

• Szlak Orlich Gniazd
• Szlak Warowni Jurajskich
• Szlak VIA REGIA - Droga św. Jakuba
• Szlak Kultury Żydowskiej w Żarkach
• Szlak Szwajcarii Zagłębiowskiej
• Szlak Metalurgów

Zabytki i atrakcje turystyczne

[...do rozbudowy]

Bibliografia

Wybrane wydawnictwa poświęcone historii regionu:

• 

  Królewskie Miasto Będzin (1994) Marian Kantor-Mirski

• 

  Czeladź (Marian Kantor-Mirski) (1992) Marian Kantor-Mirski

• 

  Dąbrowa Górnicza (Marian Kantor-Mirski) (1994) Marian Kantor-Mirski

• 

  Sosnowiec (1991) Marian Kantor-Mirski

• 

  Dzieje Ziemi Zagłębiowskiej (1997) Aleksandra Rogaczewska, Jarosław Krajniewski

• 

  Będzin przez wieki (1982) Włodzimierz Błaszczyk

• 

  Biografie z Zagłębia (2004) Pod redakcją Mariana Kisiela i Pawła Majerskiego

• 

  Przewodnik po Zagłębiu Dąbrowskim (1939)

• 

  Zagłębie Dąbrowskie zanim powstało (2007) Pod red. J. Walczaka

• 

  Zagłębie Dąbrowskie w czasach zaborów i walk o niepodległość (2004) Pod red. J. Walczaka

• 

  Zagłębie Dąbrowskie w II Rzeczypospolitej (1918 - 1939) (2005) Pod red. J. Walczaka

• 

  Zagłębie Dąbrowskie w latach II wojny światowej (1939-1945) wybrane problemy (1999) Pod red. Zbigniewa Studenckiego i Zygmunta Woźniczki

Wybrane wydawnictwa poświęcone przemysłowi regionu:

• 

  Gospodarka nad Przemszą i Brynicą od pradziejów do początku XX (2009) Pod redakcją Dariusza Rozmusa i Sławomira Witkowskiego

• 

  Tradycje zagłębiowskiego górnictwa (2010) Bolesław Ciepiela

• 

  Opis zdjęcia:

• 

  Opis zdjęcia:

Wybrane wydawnictwa poświęcone etnografii regionu:

• 

  Folklor Zagłębia Dąbrowskiego (1983) Władysław Byszewski, Janina Marcinkowa

• 

  Podania i opowieści z Zagłębia Dąbrowskiego (1984) Marianna i Dionizjusz Czubalowie

• 

  Zagłębiowskie bajanie - Opowiadania i legendy z historii Zagłębia Dąbrowskiego (2011) Praca zbiorowa pod redakcją Michała Kaczmarczyka

• 

  Opis zdjęcia:

Współczesne albumy i przewodniki po regionie:

• 

  Zagłębie Dąbrowskie - Zawsze po drodze (2012) Stanisław Czekalski

• 

  Droga św. Jakuba VIA REGIA - Małopolska Zachodnia: Kraków - Piekary Śl. (2013) Dariusz Jurek, Krzysztof Jurek

• 

  Opis zdjęcia:

• 

  Opis zdjęcia:

• Zobacz pozostałe wydawnictwa poświęcone Zagłębiu Dąbrowskiemu

Linki zewnętrzne

• Stowarzyszenie regionalne Forum dla Zagłębia Dąbrowskiego FDZD
• Jak odróżnić Śląsk od Zagłębia - artykuł Dziennika Zachodniego
• Prawdziwego Śląska nigdy tu nie było - materiał Dziennika Zachodniego