Powstanie Styczniowe w Zagłębiu Dąbrowskim

Pocztówka patriotyczna z początków XX wieku

Przygotowania do powstania

Zagłębie Dąbrowskie stanowiło obszar przygraniczny, gdzie zabór rosyjski stykał się z austriackim i terytorium Prus. Tędy została poprowadzona linia kolejowa warszawsko-wiedeńska, która łączyła Polskę z Zachodem Europy. Ze względu na strategiczne położenie było to miejsce wyjątkowe dla polskiej konspiracji i przygotowań do powstania.

Na dowódce powstania w regionie był planowany Jacek Siemieński, a jego dwór w Zagórzu stanowił ośrodek przygotowań do walki. Ważną rolę w przygotowaniach do powstania odgrywali kolejarze pracujący na granicznych stacjach w Granicy i w Sosnowcu. Przez ich ręce przechodziła większość broni zakupionej na zachodzie Europy.

Rozpoczęcie powstania

Wieść o rozpoczęciu powstania dotarła do mieszkańców Zagłębia 23 stycznia, z chwilą przyjazdu pociągów jadących z Warszawy, gdzie zainicjowano narodowe wystąpienie. Okres ten zbiegł się w czasie z chorobą Jacka Siemieńskiego, który nie był w stanie przybyć w okolice wzgórza zamkowego w Będzinie, które miało stanowić punkt zbiórki powstańców. Na miejscu nie dotarli liderzy powstania w regionie, stąd zgromadzona tam grupa powstańców rozeszła się do domów lub postanowiła przedrzeć się do Ojcowa, gdzie był inny punkt zbiórki pod dowództwem Apolinarego Kurowskiego.

Ofensywa powstańców

Tablica pamiątkowa na dworcu głównym w Sosnowcu

Na terenach Zagłębia stacjonowały stosunkowe niewielkie oddziały rosyjskie. Wydzielony oddział wyruszył z Ojcowa w kierunku Sosnowca. Celem powstańców stało się opanowanie stacji kolejowych, wraz z komorami celnymi oraz przejść granicznych w Modrzejowie i Czeladzi. Rosyjska straż graniczna wiedząc o zbliżających się powstańcach uciekła do Prus. Po wyzwoleniu Maczek siły powstańców udały się do Sosnowca, gdzie w nocy z 6 na 7 lutego stoczyły potyczkę o tamtejszy dworzec, która przeszła do historii jako bitwa o Sosnowiec.

Raport Apolinarego Kurowskiego z potyczki o sosnowiecki dworzec

RAPORT pisany 8 lutego 1863 r.

pomimo ciemności nocy o godz. 12 i pół, wszyscy stanęli do boju w przeznaczonym miejscu i równocześnie pierwszy atak został wykonany. Z dwóch budynków, to jest komory celnej i stacji kolei żelaznej,(...) nasi przez Moskali strasznym gradem kul przywitani zostali, wkrótce drzwi wyłamane zostały i budynki zdobyte. Moskale uciekli(...) Bohaterem (..) Był niezaprzecznie Teodor Cieszkowski, dzielny komendant kosynierów, który pomimo na wylot przestrzelonej ręki, wsród morderczego ognia, na czele swego oddziału wszystkie ataki wykonywał Boska opiekę mam tylko 3 zabitych, 17 rannych i 1 ubitego konia (...) Straty moskiewskie są bardzo znaczne.

Okres wyzwolenia regionu

Po sosnowieckim zwycięstwie Polaków, Zagłębie Dąbrowskie przez około dwa tygodnie było jedynym tak dużym zwartym obszarem, na którym władzę sprawowali Polacy.

Funkcjonowały polskie instytucje, działał transport, a pobierane opłaty celne zasilały skarb powstańczy. W dąbrowskiej hucie "Konstanty" rozpoczęto nawet produkcję dział. Za zdobyte na Rosjanach pieniądze zaopatrzono powstańców w kożuchy i buty.

Okres wolności zakończył się wraz z wyprawą Kurowskiego na Miechów. Polska kawaleria w wąskich uliczkach miasta poniosła wysokie straty. Oddział Kurowskiego został rozbity.

Upadek powstania

Po bitwie miechowskiej inicjatywa przeszła w ręce Rosjan, którzy odzyskiwali utracone tereny. Olkusz i Maczki powstańcy utracili 20 lutego, a Sosnowiec i Modrzejów 23 lutego. Toczyły się jeszcze walki partyzanckie i miały miejsca liczne potyczki, ale nie mogły one już przechylić szali zwycięstwa na polską stronę.

Kalendarium

23 stycznia 1863 - kolejarze jadący z Warszawy przywożą wieść o wybuchu powstania.

6 lutego 1863 - zwycięska potyczka powstańców z oddziałami rosyjskimi przy sosnowieckim dworcu.

22 marca 1863

5 maja 1863 - Bitwa pod Krzykawką w której ginie m. innymi włoski generał Francesco Nullo

Wykaz miejsc i obiektów

Cmentarz parafialny w Niegowonicach - grobowiec powstańców poległych w bitwie pod Krzykawką.

Sosnowiec, budynek dworca kolejowego Sosnowiec Gł - Tablica upamiętniająca bitwę z 6/7 lutego 1863

Sosnowiec, cmentarz parafialny w Zagórzu - Grobowiec powstańców

Krzykawka - Pomnik upamiętniający bitwę w której poległ m. innymi włoski generał Francesco Nullo

Olkusz, stary cmentarz - Grobowiec Francesco Nullo i innych powstańców poległych w bitwie pod Krzykawką

Niegowonice, cmentarz parafialny - Grobowiec powstańców poległych w bitwie pod Krzykawką

Wykaz osób

Weterani Powstania Styczniowego mieszkający w Zagłębiu w latach 20' XX wieku

Jacek Siemieński -
Apolinary Kurowski - pułkownik, naczelnik województwa krakowskiego
Teodor Cieszkowski - dowodzący atakiem na dworzec w Sosnowcu, awansowany po nim za męstwo w boju do stopnia podpułkownika
Francesco Nullo - pochowany w Olkuszu
Wincenty Barański - weteran powstania pochowany w Sosnowcu, na cmentarzu przy ul. Andersa.
Władysław Patello - weteran powstania pochowany w Sosnowcu, na cmentarzu przy ul. Smutnej.
Damazy Tarkowski - weteran powstania pochowany w Sosnowcu, na cmentarzu przy ul. Smutnej.
Robert Niernsee - weteran powstania zamieszkujący w Zagłębiu, pochowany (?).
Ignacy Kaczmarski