Sztoła
| Cieki wodne w Zagłębiu Dąbrowskim | |
 | |
| Nazwa | Sztoła |
| Ujście | Biała Przemsza |
| Długość | 14,5 km[1] |
| JCW | PLRW 20005212849 |
| Powierzchnia zlewni | 31,4 km²[1] |
| Największe dopływy | Boba |
Sztoła - rzeka na terenie małopolski (Zagłębia Dąbrowskiego), dopływ Białej Przemszy[2], w regionie Małej Wisły, zlokalizowana jest w zachodniej części województa małopolskiego, w powiecie olkuskim, gminie Bukowno, Olkusz oraz w powiecie chrzanowskim w gminie Trzebinia a także we wschodniej części województwa śląskiego w gminie Sławków w powiecie będzińskim. Rzeka przepływa przez Wyżynę Olkuską należącą do Wyżyny Krakowskiej jak i przez Garb Tarnogórski należący do Wyżyny Śląskiej.
Nazwa
Nazwa rzeki, pierwotnie jako „Stolla”[3] pochodzi od słowa niemieckiego słowa „stolle” oznaczającego „sztolnię”[4][5], ale też Stoła, Stołła, Stołta, Jagielnica[6] czy Czatoria[7]
Charakterystyka[8]
Odcinek rzeki źródłowy rozciąga od nieczynnych już dziś źródeł rzeki i kontynuuje się aż do przysiółka Podpolis. Od nieczynnych od lat 70-tych XX wieku źródeł kontynuuje się na długości 150 metrów sucha dolina. Na tym odcinku obserwujemy, przy wyższych stanach wody, tylko nieliczne wysięki i młaki, które od razu wsiąkają w podłoże[9]. Początkowy odcinek rzeki jest zasilany głównie przez trzy naturalne źródła, lecz zazwyczaj jest pozbawiony wody w związku z objęciem tego obszaru przez lej depresji kopalni cynku i ołowiu „Olkusz-Pomorzany”.[10]. Jak przyczynę tego stanu liczne źródła wskazują eksploatację prowadzona przez kopalnie „Bolesław”, „Olkusz” i „Pomorzany”, która doprowadziła do powstania rozległego leja depresyjnego, z którego pompowana jest woda i następnie sztucznymi kanałami zrzucana do wód powierzchniowych. Skutkami tego drenażu jest znaczne zubożenie zasobów wód podziemnych zbiornika triasowego i nadległych pięter wodonośnych z którymi źródła między innymi Szotły były zwiazane. Nastąpiło zerwanie więzi hydraulicznych wód podziemnych i powierzchniowych przez co zanik części źródeł i niektórych cieków powierzchniowych, co w konsekwencji doprowadziło do zmiany charakteru rzeki na niektórych odcinkach z drenującej na infiltrującą i znacznego zmniejszenia przepływów rzecznych. [11][9][10]
Poniżej źródeł rzeka płynie płytką, szeroką na 4 metry doliną z licznymi wysepkami i łachami. Przed przysiółkiem Podpolis rzeka wpływa do dawnego stawu (który został wykopany przez wojsko). Poniżej stawu rzeka głębiej wcina się w podłoże a jej nurt staje się wartszy.
W ostatnim odcinku części źródłowej, tuż przed przysiółkiem Podpolis, rzeka zaczyna na tym odcinku tracić swoje wody. Odcinek ten ciągnie się od wsi Podpolis po miejsce gdzie do doliny Sztoły wpływa woda z kanału Baba. Jest to odcinek gdzie wody rzeki zaczęły zanikać już na przełomie lat 80-tych i 90-tych XX wieku a obecnie na tym odcinku rzeka nie prowadzi wód. Charakterystyczne dla tego końcowej części tego odcinaka jest
także występowanie trzech stawów oddzielonych od siebie sztucznie usypanymi wałami. Na odcinku około 100-150 metrów za przysiółkiem Podpolis wody Sztoły zupełnie nikną w dnie doliny – dopiero wody płynące kanałem Baby napełniają dolinę ponownie. [9]. Podczas wysokich stanów wody i licznych opadów wody podziemne podnoszą się tak wysoko, że zasilają niektóre partie glebowe suchego koryta. [9].
Kolejny odcinek nazywany ciągnący się od ujścia kanału Baba do ujścia rzeki Sztoły do Białej Przemszy zasilany jest głównie przez wody rzeki Baby, do której odprowadzane są wody kopalniane pompowane z szybów „Stefan”, „Bronisław”, „Chrobry”. Koryto rzeki wypełnia się wodą, ilości wody są stosunkowo duże. Wody Sztoły na początku tego odcinka bardzo głęboko rozcinają piaszczyste podłoże. Na tyn odcinku, pomiędzy ośrodkiem wypoczynkowym a drogą „Bolesławską” (Bukowno, ul. Mostowa) rzeka płynie malowniczymi meandrami stanowiącymi atrakcję turystyczną gminy Bukowno. [9]. W niektórych meandrach rzeka zmienia swój bieg o 180° by po chwili znów powrócić do wcześniejszego kierunku. Na odcinku tym licznie występują także starorzecza, które zostały odcięte od głównego koryta. W suchych starorzeczach przy wyższych stanach wody pojawia się woda jednak przez większość czasu są one suche.
Pomiędzy drogą „Bolesławską”, a torami kolejowymi rzeka przepływa przez Bukowno. Sztoła jest też największą rzeką przepływającą przez gminę. Na tym odcinku staje się bardzo leniwa rozlewając swoje wody na szerokość dochodzącą do 10 metrów. Leniwie płynąca dużą szerokością woda sprzyja tworzeniu się rozlewisk, łach i wysepek, które występują tu bardzo licznie. W miarę zbliżania się w kierunku piaskowni obserwujemy, że dolina rzeki staje się coraz szersza i coraz płytsza, a brzegi doliny są bardzo łagodne i asymetryczne brzeg południowy jest bardziej stromy od północnego. Na odcinku od piaskowni do samego ujścia rzeka płynie szeroką doliną o płaskich brzegach.
Uchodzi do Białej Przemszy z lewej strony w rejonie dzielnicy Ryszki miasta Sławków w woj. śląskim.
Ochrona przyrody
W roku 2 grudnia 1981 na podstawie rozporządzeń wojewodzy powstał Park Krajobrazowy Dolinki Krakowskie potwierdzony uchwała sejmiku województwa małopolskiego nr XV/247/11 z dnia 28 listopada 2011 r. W granicach tego parku znalazły się źródła rzeki Sztoły - prawie cały odcinek zwany odcieniem źródłowym. [12]. 18 września 1996 r. uchwałą nr XIX/161/96 rady miejskiej w Bukownie wprowadzono ochronę indywidualną „Doliny rzeki Sztoły wraz ze strefą ochronną”. W styczniu 1998 roku Wojewódzka Komisja Ochrony Przyrody w Katowicach poddała pod rozwagę plany utworzenia na terenie doliny rzeki Sztoły obszaru chronionego krajobrazu. Komisja pozytywnie zaopiniowała projekt rozporządzenia w sprawie wyznaczonego obszaru chronionego krajobrazu „Dolina rzeki Sztoły” jednak projekt zakończył się na tym etapie w związku z wejściem tego obszaru w skład województwa małopolskiego po reformie administracyjnej z 1 stycznia 1999 roku. Jedno z naturalnych źródeł Sztoły, położone w Żuradzie, z uwagi na jego walory i znaczenie w zasilaniu Sztoły zostało uznane za pomnik przyrody nieożywionej. Jest najbardziej wydajnym i głównym źródłem tej rzeki.[7]
Turystyka
Dolina rzeki Sztoły w środkowym odcinku, przed Bukownem jest kręta i głęboko wcięta w piaszczyste podłoże. Zachowała swój naturalny charakter wijąc się meandrami szczególnie w górnym, całkowicie zalesionym odcinku, który wraz ze wzniesieniami Pagórów Jaworznickich został włączony w granice Parku Krajobrazowego „Dolinki Krakowskie”. W szerszej środkowej części doliny, pod Bukownem atrakcję stanowi zalew Leśny Dwór przyjmując dopiero wody Baby i prowadząc je równie malowniczą doliną, aż do połączenia z Białą Przemszą[7].
Ze względu na walory krajobrazowe i przyrodnicze zostały wytyczone w Dolinie Sztoły dwa szlaki turystyczne: Szlak Diablej Góry oraz Szlak Sztoły[7]. W pobliżu przebiegają także olkuskie szlaki rowerowe: Szlak Kordonu Granicznego i Szlak Okrężny.[13]
Galeria
Ujście Sztoły do Białej Przemszy w 2012 roku (Foto: Grzegorz Piętka)
Sztoła w okolicy Bukowna na początku 2022
Sztoła w okolicy Bukowna na początku 2022
Opis zdjęcia:
Opis zdjęcia:
<videoflash>09lJnj2iHqo</videoflash>
Bibliografia
- ↑ 1,0 1,1 Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, Charakterystyka JCWP PLRW 20005212849
- ↑ Wykaz nazw wód płynących Komisji Standaryzacji Nazw.
- ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom XI.
- ↑ Hasło:Sztolnia w Wikisłowniku.
- ↑ Hasło Stola w WikiŹródłach.
- ↑ Słownik hdronimów polski: Sztoła.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Krzysztof Pucek; Turystyczne Bukowno; Przewodnik po gminnych szlakach turystycznych; ISBN: 978-83-7605-537-4.
- ↑ Przebieg rzeki Sztoły w Hydroportalu.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 Agata Koptyńska , Marek Kotański; Sztoła – niewykorzystany potencjał czyli zagospodarowanie, którego nie ma - Zagospodarowanie dolin rzecznych; redakcja Wojciech Tołoczko; Łódź 2007
- ↑ 10,0 10,1 J. Morman, M. Czop; Antropogeniczne przeobrażenia reżimu hydrogeologicznego rzeki Sztoły w południowej części rejonu olkuskiego;
- ↑ Program małej retencji dla Województwa Śląskiego - aktualizacja 2016 r. - przyjęty uchwałą Sejmiku Województwa Śląskiego z dnia 28 sierpnia 2006 r. nr II/51/2/2006; Koordynacja i nadzór: Joanna Ślusarczyk; Dokument opracowany przez zespół autorski pod kierownictwem Artura Wójcika;
- ↑ Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody: Park Krajobrazowy Dolinki Krakowskie.
- ↑ MOSiR Olkusz; Olkuskie Szlaki Rowerowe..
