Olkusz: Różnice pomiędzy wersjami

Z WikiZagłębie
Nie podano opisu zmian
 
(Nie pokazano 33 wersji utworzonych przez 6 użytkowników)
Linia 1: Linia 1:
{{Miasto infobox
{{Miasto infobox
|Miasto             = Olkusz
| Miasto = Olkusz
|dewiza            =
| dopełniacz_miasta = Olkusza
|dopełniacz_miasta = Olkusza
| herb_miasta = Plik:Gmina Olkusz herb.png
|herb_miasta       = Plik:POL Olkusz COA.svg
| flaga_miasta =
|flaga_miasta       = Plik:POL Olkusz flag.svg
| województwo = małopolskie
|mapa_miasta        =
| grodzki =  
|województwo       = małopolskie
| powiat =  
|grodzki           =
| gmina = [[Gmina Olkusz]]
|powiat             = olkuski
| rodzaj_gminy = miejsko-wiejska
|gmina             = Olkusz
| zarządzający = Burmistrz
|rodzaj_gminy       = miejsko-wiejska
| prezydent = [[Dariusz Rzepka]]
|zarządzający       = Burmistrz
| miejska = tak
|prezydent         = [[Dariusz Rzepka]]
| powierzchnia = 25,65
|miejska           =
| wysokość =
|adres_um          = Rynek 1
| pozycja =
|kod_poczt_um      = 32-300
| rok =  
|tel_um            = 32 643-00-01
| populacja = 36 tysięcy
|fax_um            = 32 754-38-90
| gęstość =
|powierzchnia       = 25,65<ref name="Ludnosc_Polski">Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w [[2010]] r. ([[Główny Urząd Statystyczny|GUS]]), [http://www.stat.gov.pl/gus/45_908_PLK_HTML.htm]</ref>
| tablica_rej = KOL
|wysokość           =
| założone =  
| stopniN = 50
| prawa_miejskie = 1299
| minutN = 16
| www = http://www.olkusz.eu/
| sekundN = 44.7
| stopniE = 19
| minutE = 33
| sekundE = 34.91
|rok               = 2010
|populacja         = 36 869<ref name="Ludnosc_Polski" />
|gęstość           = 1437<ref name="Ludnosc_Polski" />
|nr_kier            = +48 32
|kod_poczt          = 32-300 do 32-305
|aglomeracja        =
|tablica_rej       = KOL
|TERYT              = 2121512054
|SIMC              =
|założone           =
|prawa_miejskie     = 1299
|miasta_partnerskie = [[Bruay-la-Buissière|Bruay-la-Buissiere]] {{Państwo|FRA}},<br />[[Schwalbach am Taunus]] {{Państwo|DEU}},<br />[[Bjerrnigbro]] {{Państwo|DNK}},<br />[[Staffordshire Moorlands]] {{Państwo|ENG}},<br />[[Pontenure]] {{Państwo|ITA}}
|www               = http://www.olkusz.eu
|domena            =
|galeria_commons    = Olkusz
|wikinews          =
}}
}}
'''Olkusz''' - to [[miasto]] w [[województwo małopolskie|woj. małopolskim]], w [[powiat olkuski|powiecie olkuskim]], siedziba [[gmina Olkusz|gminy miejsko-wiejskiej Olkusz]], położone na zachodnich rubieżach [[Wyżyna Krakowsko-Częstochowska|Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej]] nad rzeką [[Baba (rzeka)|Babą]], przy drodze krajowej {{AS-droga|K|94}} i przy drogach wojewódzkich {{AS-droga|W|783}} i {{AS-droga|W|791}}.
[[Plik:Olkusz Dworzec kolejowy 001.JPG|thumb|right|[[Dworzec kolejowy Olkusz|Dworzec kolejowy w Olkuszu]]]]
'''Olkusz''' - miasto w województwie małopolskim, w [[Powiat olkuski|powiecie olkuskim]], siedziba [[Gmina Olkusz (powiat olkuski)|gminy miejsko-wiejskiej Olkusz]]. Położone na zachodnich rubieżach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej nad rzeką Babą, przy drodze krajowej nr 94 i przy drogach wojewódzkich: nr 783 i nr 791.


[[Podział administracyjny Polski 1975-1998|W latach 1975-1998]] miasto administracyjnie należało do [[województwo katowickie|woj. katowickiego]].
Do [[1975]] r. miasto znajdowało się w województwie krakowskim, później w latach [[1975]] - [[1999]] w województwie katowickim, a od [[1999]] wchodzi w skład województwa małopolskiego.


Według danych z [[31 grudnia]] [[2010]] miasto miało 36&nbsp;869 mieszkańców.
==Nazwa miejscowości==
Olkusz w starożytności był zwany Ileusem. Według statory rabsztyńskiego, który w XVI wieku opisywał ziemię olkuską, nazwa Olkusz pochodzi od kuszy. Łabęcki zaś który pisze o tym w swoim "Górnictwie Polskim", wyprowadza ją od kucia iłów (ileus) marglistych. Olkusz znany jest w historii ze swoich kopalń srebra i ołowiu.


Jeden z najważniejszych ośrodków górnictwa rud cynkowo-ołowiowych w Polsce (kopalnia ''Olkusz – Pomorzany'', nieopodal w [[Bukowno|Bukownie]] ''Zakłady Górniczo-Hutnicze "Bolesław"''), fabryka naczyń ''[[Emalia Olkusz S.A.|Emalia SA]]'', fabryka wentylatorów ''[[OWENT]]'', drobny przemysł i rzemiosło; lokalny ośrodek handlowy i kulturalny.
==Historia==
Już w czasach zamierzchłych ołów olkuski był wysoko ceniony i przynosił panującym znaczne
dochody. Do kopania srebra i ołowiu zjeżdżano się ze stron najdalszych, budując domostwa na dużej przestrzeni.


== Położenie ==
'''Liczne przywileje'''<br>
Miasto leży na [[Wyżyna Krakowsko-Częstochowska|wyżynie Krakowsko – Częstochowskiej]], dokładniej na Wyżynie Olkuskiej. Znajduje się w połowie [[droga krajowa nr 94 (Polska)|drogi krajowej numer 94]], pomiędzy [[Katowice|Katowicami]] a [[Kraków|Krakowem]], przy linii kolejowej [[Kielce]] – [[Katowice]]. Przez miasto przechodzi [[Linia kolejowa nr 65|Linia Hutnicza Szerokotorowa]] (LHS), która ma swój koniec w nieodległym [[Sławków|Sławkowie]]. W odległości 20 kilometrów od miasta przebiega [[Autostrada A4 (Polska)|autostrada A4]] będąca częścią drogi międzynarodowej o numerze [[E40 (trasa europejska)|E40]].
[[Plik:Olkusz, ulica Krakowska.JPG|thumb|right|Ulica Krakowska - rzeźba rycerza stojąca w miejscu w którym była Brama Krakowska (obiekt znajdujący się na szlaku [[Szlak VIA REGIA - Droga św. Jakuba|Via Regia)]]]]
Dopiero Kazimierz Wielki miasto uporządkował, murami otoczył i wybudował kościoły. Przez długie wieki Olkusz, korzystając z wielu przywilejów królewskich, bogacąc się niezmiernie, sięgnął szczytu swego rozwoju w czasach Jagiellonów i Batorego. Za rządów tego króla była w Olkuszu mennica. Obecnie stoi na tym miejscu dom starostwa powiatowego. W XVI wieku miasto liczyło około 30 tysięcy ludności, a bogactwo było tak wielkie, że dla nich szlachta chętnie żeniła się z córkami Olkuszan.


== Nazwa miasta ==
'''Upadek Olkusza'''<br>
Pierwsze zapisy nazwy miasta kształtują się następująco: ''Lcuhs'' ([[1257]]), ''Hilcus'' ([[1262]]), ''Helcus'' ([[1301]]), ''Ylcus'' ([[1314]]), ''Elcus'' ([[1409]]), ''Olkusch'' ([[1462]]). Jeszcze w XVIII w. miasto nazywane było ''Ilkuszem''. Wskazuje to na pochodzenie jego nazwy od imienia ''Hilke'' (inaczej ''Hilcus'', ''Hildebrand'') i udział kolonistów niemieckich w lokacji miasta. Spolonizowana forma ''Hilkusz'' przeobraziła się ostatecznie w dzisiejszy ''Olkusz''<ref name="nazwy_miast">{{cytuj książkę |autor=Kazimierz Rymut |tytuł=Nazwy Miast Polski |wydawca=Zakład Narodowy im. Ossolińskich |miejsce=Wrocław |rok=1987 |isbn=83-04-02436-5}}</ref>.
Wyszło to jednak na szkodę kopalniom. Właściciele ich spośród szlachty nie chcieli łożyć na zabezpieczenie kopalni od zalewów. W XVII wieku obok klęski wojny szwedzkiej, podczas której generał Miller użył górników olkuskich do kucia podków pod Jasną Górą, gdzie wielu z nich zginęło, przyszedł na nieszczęście Olkusza wylew rzeczki Baby tak znaczny, że zatopił część kopalni. Co jeszcze zdołało ocaleć, to ostatecznie zatopiły wody tejże Baby w r. [[1703]] podczas nowego wielkiego wylewu.  


== Historia ==
Wreszcie do upadku Olkusza przyczynił się wielki pożar w roku [[1737]]. Późniejsze wielokrotne próby odwodnienia kopalni szczególnie za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego i [[Bank Polski (Królestwo Polskie)|Banku Polskiego]] nie dały żadnych rezultatów. Do dziś przy drogach pod-olkuskich widoczne są ślady dawnych kopalni srebra i ołowiu. Na tyłach posesyj Nr 65 i 73 przy ul. 3 Maja stoją słupy z czerwonego piaskowca, znaczące kierunek jednej z sześciu sztolni olkuskich, mianowicie sztolni Ponikowskiej.
{{Main|Historia Olkusza}}
{{Main|Historia Żydów w Olkuszu}}
Na terenie Olkusza już we wczesnym [[średniowiecze|średniowieczu]] rozwinęło się [[górnictwo]], ze względu na płytko położone pokłady [[srebro|srebra]]. Początkowo [[osadnictwo]] rozwijało się na zachód od obecnego miasta, lecz w połowie [[XIII wiek]]u gród został przeniesiony tuż nad rzekę [[Baba (rzeka)|Babę]]. Przed [[1299]] rokiem [[miasto]] zostało lokowane na [[Prawo magdeburskie|prawie niemieckim]] ([[Prawo lokacyjne|akt lokacyjny]] miasta zaginął, niemożliwe jest ustalenie dokładnej daty). Od tego momentu następuje intensywny rozwój Olkusza.
[[Plik:Baszta.JPG|thumb|250px|left|Baszta i fragment murów miejskich]]
Na początku [[XIV wiek]]u gród zostaje otoczony [[mury miejskie|murami miejskimi]] i następuje rozbudowa [[kościół farny|farnego kościoła]] pw. św. [[Andrzej Apostoł|Andrzeja Apostoła]]. Miasto zostaje wówczas zaliczone do największych i najważniejszych miast [[Małopolska|Małopolski]], co zawdzięczało rozbudowie królewskich [[kopalnia|kopalń]] a także położeniu na szlaku [[Wrocław]] – [[Kraków]]. W roku [[1356]] miasto zyskuje prawo delegowania swoich przedstawicieli do nowo powstałego [[Sąd Sześciu Miast|Sądu Sześciu Miast]], który był najwyższym organem sądowniczym dla miast Małopolski. Wielu olkuszan piastowało wówczas znaczne stanowiska – [[Marcin Bylica]] był [[astronomia|astronomem]] na dworze króla [[Węgry|węgierskiego]] [[Maciej Korwin|Macieja Korwina]], a [[Marcin Biem]] zajmował się reformą kalendarza jako profesor [[Uniwersytet Jagielloński|Akademii Krakowskiej]].


W [[XV wiek]]u wyczerpaniu ulegają położone płytko pokłady [[Surowiec mineralny|surowców mineralnych]], wtedy to zostają wybudowane [[sztolnia|sztolnie]] umożliwiające wydobycie z pokładów umiejscowionych na znacznie większej głębokości.
'''Powstanie styczniowe'''<br>
W [[1551]] [[Zygmunt II August|Zygmunt August]] ustanowił nowy statut dla kopalń w okolicach Olkusza.
[[Plik:Grobowiec pułkownika Francesco Nullo.JPG|thumb|right|Grobowiec pułkownika Francesco Nullo w Olkuszu]]
W [[1579]] roku uruchomiono w kamienicy położonej na Rynku [[mennica|mennicę królewską]], która działała do końca wieku. Kres świetności miasta nastał wraz z nadejściem [[XVII wiek]]u: wtedy to górnicy zaczęli podkopywać zabudowania miejskie, ponieważ uległy wyczerpaniom złoża kruszców. Do całkowitej klęski przyczynił się [[potop szwedzki]] – olkuscy [[gwarek|gwarkowie]] zostali zabrani przez [[Szwecja|Szwedów]] do wykonania podkopów pod [[klasztor]] na [[Jasna Góra|Jasnej Górze]], gdzie wszyscy zginęli. W dodatku zaniedbane i zamulone sztolnie spowodowały zalanie kopalń. Przez miasto kilkakrotnie wówczas przetaczały się [[pożar]]y, które zniszczyły większość zabudowań.
[[Plik:Mapa Powiatu olkuskiego 1867 - 1914.JPG|thumb|200px|right|Mapa powiatu olkuskiego w guberni kieleckiej z lat 1867-1914. Po powstaniu styczniowym powiat olkuski został rozdzielony, część wschodnia weszła w skład gub. kieleckiej, zachodnia w skład [[Gubernia Piotrkowska|gub. piotrkowskiej]]]]
[[Plik:Olkuszanie dla Niepodleglosci.jpg|thumb|200px|[[Olkuszanie dla Niepodległości]]]]
Z późniejszych wydarzeń historycznych najprzeciętniejszym w dziejach Olkusza był rok [[1863]]. Wkroczył w tym roku do Olkusza oddział [[Józef Patrycjusz Cieszkowski |Cieszkowskiego]], w dniu zaś [[5 maja]] [[1863]] r. pod wsią [[Krzykawka (gm. Bolesław)|Krzykawką]] w okolicy [[Sławków|Sławkowa]] rozegrała się bitwa oddziału powstańców z wojskami rosyjskimi. Podczas tej bitwy zginął bohater wojen o wyzwolenie Włoch, garibaldczyk, pułkownik, a w powstaniu polskim - generał [[Francesco Nullo]], którego pochowano na starym [[Stary Cmentarz w Olkuszu|cmentarzu olkuskim]]. Na jego grobie stoi pomnik w kształcie strzaskanego dębu. Obok niego pochowano dwóch innych powstańców. Jeden z nich Władysław Romer, drugi nieznany.


W wyniku [[III rozbiór Polski|trzeciego rozbioru Polski]] w [[1795]] roku Olkusz przeszedł pod panowanie [[austria]]ckie, ale po [[pokój w Schönbrunn|pokoju w Schönbrunn]] w [[1809]] roku miasto znalazło się w [[Księstwo Warszawskie|Księstwie Warszawskim]], a od [[1815]] roku w [[Królestwo Kongresowe|Królestwie Polskim]]. Właśnie wówczas poczęto snuć plany odbudowy [[górnictwo|górnictwa]] w rejonie olkuskim. W [[1814]] roku otwarto pierwszą kopalnię rudy cynku. W pierwszej połowie [[XIX wiek]]u miasto przeszło znaczną metamorfozę – wyburzono stary [[ratusz]], [[mury miejskie]] oraz klasztor Augustianów, powstały wówczas gmachy starostwa (Olkusz stał się wtedy siedzibą powiatu), szpitala oraz nowego ratusza. W czasie [[powstanie styczniowe|powstania styczniowego]] na terenie Olkusza i całego Zagłębia Dąbrowskiego czynnie działały oddziały partyzanckie, w tym grupa żołnierzy [[Włochy|włoskich]] dowodzonych przez płk. [[Francesco Nullo]], który zginął w bitwie pod [[Krzykawa|Krzykawką]] i dziś ma grób na olkuskim starym cmentarzu.
'''Zabudowa rynku''' <br>
Dawny Olkusz otoczony był murami. Dzisiejsze ulice: Kościuszki, Górnicza i Mickiewicza powstały ze splantowanej fosy miejskiej. Na rynku, dawniej stała wieża ciśnień, był tam kiedyś ratusz i dom, zwany królewskim, w którym mieścił się urząd górniczy. Domy w rynku zbudowane były w czasach stosunkowo niedawnych. Jedynie kamienica od nr 15 ma bramę gotycką z czerwonego piaskowca. Być może jest to brama z któregoś dawnych olkuskich kościołów, dziś już nie istniejących. Kamienica na rogu ul. Augustiańskiej zachowała szkarpy. Lepiej zachowana jest północna strona zabudowań w rynku. Mamy tu ślady budownictwa średniowiecznego. Kamienica pod nr 25 ma portal barokowy z gmerkiem dawnego mieszczanina olkuskiego Macieja Słowaka. Na jego płycie nagrobnej w kościele powtarza się ten sam gmerk. W kamienicy tej zachowały się barokowe sklepienia. Dom pod nr 29 ma piękny portal renesansowy. Z domu tego prowadzi wejście do piwnic, mających po kilka kondygnacji.  


Po powstaniu powoli z upadku podźwignął się [[przemysł]]. Niebagatelne znaczenie miała budowa w latach [[1883]]-[[1885]] [[kolej Iwangorodzko-Dąbrowska|linii Dąbrowsko-Iwangrodzkiej]], która znacznie przyczyniła się do integracji gospodarczej całego regionu i wyjątkowo ożywiła niespełna dwutysięczne miasteczko. Właśnie dzięki korzystnemu położeniu na szlakach komunikacyjnych w [[1907]] roku austriacki przemysłowiec [[Peter Westen]] założył Fabrykę Naczyń Blaszanych (dziś ''Emalia SA''). Po [[I wojna światowa|I wojnie światowej]] miasto zaczęło szybko się rozwijać – powstały szkoły, znacznie poprawił się stan miejskiej infrastruktury. Olkusz liczył wówczas około 12 tysięcy mieszkańców, z czego niemalże 1/3 stanowili [[Żydzi]]. Istniała również znaczna mniejszość niemiecka. W latach [[1918]]-[[1939]] [[powiat olkuski]] znajdował się w ówczesnym [[województwo kieleckie|województwie kieleckim]]. [[10 lutego]] [[1929]] roku w Olkuszu zanotowaną jedną z rekordowych niskich temperatur w Polsce: -40,4&nbsp;°C.
Ulica Augustiańska nazwana tak została dlatego, że był tu kiedyś klasztor i kościół OO. Augustianów. W posesji nr. 7 przy tej ulicy zwracają uwagę ślady architektoniczne dawnej świątyni.


Na początku września [[1939]] miasto zostało w wyniku działań wojennych zajęte przez [[Wehrmacht]] (nad pobliską [[Żurada|Żuradą]] ppor. [[Władysław Gnyś]] strącił pierwsze niemieckie samoloty podczas tej [[II wojna światowa|wojny]]) i wkrótce wcielone do [[III Rzesza|III Rzeszy]]. Rządy objęła mniejszość niemiecka, miasto przemianowano najpierw na ''Olkusch'', a później ''Ilkenau'', utworzono także [[getto]] żydowskie. W okolicznych lasach działały wówczas [[partyzantka|partyzanckie]] oddziały [[Armia Krajowa|Armii Krajowej]], co spotykało się z gwałtownymi odpowiedziami okupanta. 16 lipca [[1940]] roku rozstrzelano 20 osób w tym 15 [[Polacy|Polaków]], a dnia 31 lipca 1940 ([[Krwawa środa w Olkuszu]]) setki innych Polaków i Zydów maltretowano na miejskich placach, w wyniku czego zgineło przeszło 100 osób. Do połowy [[1942]] roku zlikwidowano olkuskie getto, a jego mieszkańców wywieziono do [[obóz koncentracyjny|obozów koncentracyjnych]]. Ostatecznie 20 stycznia [[1945]] roku [[Armia Czerwona]] zajęła miasto w wyniku przeprowadzonej ofensywy na [[Śląsk]].
==Dzielnice i osiedla==
*Stoczki
*Pakuska
*Ponik
*Za Skałami
*Podgrabie
*Słowiki
*Sikorka
*Czarna Góra
*Kocatówka-Dodatki
*Stary Olkusz
*Dodatki Pomorskie
*Pomorzany
*Parcze Dolne
*Mazaniec
*Kamyk
*Zagaje
*Parcze
*Piaski
*Skalskie
*Parcze Górne<br>


Po wojnie nastąpił dalszy rozwój Olkusza. W [[lata 60. XX wieku|latach 60.]] rozpoczęto budowę kopalni ''Olkusz'' oraz [[osiede mieszkaniowe|osiedli mieszkaniowych]] przeznaczonych dla pracowników zagłębiowskich zakładów przemysłowych, przede wszystkim Huty "Katowice", w pobliskiej Dąbrowie Górniczej. Rozbudowano fabrykę naczyń oraz postawiono ogromne hale nowej wytwórni wentylatorów. Dzięki temu liczba mieszkańców wzrosła z 10 tysięcy w latach powojennych do 40 tysięcy obecnie. Rozwój przemysłu niekorzystnie odbił się na środowisku naturalnym. Dziś w rejonie miasta częstym zjawiskiem są poważne szkody górnicze, zaburzona została również równowaga hydrologiczna (zanik źródeł rzeki [[Baba (rzeka)|Baby]]).
==Zabytki==
* [[Parafia p.w. św. Andrzeja Apostoła w Olkuszu|Kościół p.w. św. Andrzeja]]
* [[Ruiny Zamku]]


Do [[1975]] roku miasto znajdowało się w [[województwo krakowskie|województwie krakowskim]], później w latach [[1975]]-[[1999]] w [[województwo katowickie|województwie katowickim]], a od [[1999]] wchodzi w skład [[województwo małopolskie|województwa małopolskiego]].
==Miejsca Pamięci==
*[[Ewidencja Miejsc Pamięci w powiecie olkuskim]]


== Dzielnice i osiedla mieszkalne w Olkuszu ==
==Związani z Olkuszem==
{{Ukryj
<gallery>
|tytuł = Śródmieście
Plik:Brak zdjęcia.jpg|Opis zdjęcia:
| Augustiańska
Plik:FrancescoNullo.PNG | [[Francesco Nullo]]
| Budowlanych
Plik:Brak zdjęcia.jpg|Opis zdjęcia: 
| Bóźnicza
Plik:Brak zdjęcia.jpg|Opis zdjęcia:
| Gen.H.Dąbrowskiego
</gallery>
| Floriańska
| Gęsia
| Górnicza
| Gwarecka
| Harcerska
| Hutnicza
| Kruszcowa
| Kopalniana
| J.Kantego
| Kolorowa
| Kościuszki (cz.zachodnia w tym blok nr 15)
| Krakowska
| Krzywa
| Mickiewicza
| Metalowa
| Ołowiana
| Parcówka
| Powstańców Śląskich
| Piaskowa
| Rynek
| Szpitalna
| Staszica
| Szkolna
| Sławkowska
| Skarbnika
| Szybikowa
| Żuradzka (1-16)
}}
 
{{Ukryj
|tytuł = Centrum
| Bylicy
| Kościuszki
| K.K.Wielkiego (1-53, 2-64)
| Krakowskie Przedmieście
| 29 listopada (1-12)
| Łukasińskiego
| Nullo (1-35, 2-44)
| Na Skarpie, Olewińska (3-13)
| Północna
| Skalska
| Słowackiego
| Świętokrzyska
}}
 
{{Ukryj
|tytuł = Oś.Tysiąclecia (Pakuska)
| Aleja 1000 lecia (od skrzyżowania z ul.Biema)
| Armii Krajowej
| Kpt.Hardego
| Legionów Polskich
| Osiecka
| Strzelców Olkuskich
}}
 
{{Ukryj
|tytuł = Czarna Góra
| Asnyka
| Boczna
| Broniewskiego
| Czarnogórska
| Dworska
| Kamyk
| Kocjana
| Kolejowa
| Krótka
| Krucza Góra
| Leśna
| 29 Listopada (od 15-31/)
| Mazaniec
| Mazaniec Boczna
| Okrzei
| Piłsudskiego
| Parkowa
| Skłodowskiej
| Skwer
| Witeradowska
| Żuradzka (od 18-37)
}}
 
{{Ukryj
|tytuł = Pomorzany
| Biała
| Długa
| Gwarków
| Kołłątaja
| Mieszka I
| Pomorska
| Ponikowska
| Stary Olkusz
| Wspólna
| Zacisze
}}
 
{{Ukryj
|tytuł = Glinianki
| Astrów
| Bohaterów Westerplatte
| Cegielniana
| Dygasińskiego
| Głowackiego
| Jasna (1-22)
| Jesionowa
| Jaśminowa
| Kopernika
| Klonowa
| Kasztanowa
| Kluczewska
| Kwiatowa
| Lipowa
| Makowa
| Malinowa
| Niepodległości
| Ogrodowa
| Podgrabie
| Parcze
| Puławskiego
| Rabsztyńska
| Rzemieślnicza
| Różana
| Sienkiewicza
| Storczykowa
| Spółdzielcza
| Sobieskiego
| Sikorka
| 20 Straconych
| Topolowa
| Wapienna
| Wiśniowa
| Zielona
}}


{{Ukryj
==Kultura==
|tytuł = Oś.Młodych
===Muzea===
| Baczyńskiego
* [[Muzeum Afrykanistyczne im. Bogdana Szczygła w Olkuszu|Muzeum Afrykanistyczne im. Bogdana Szczygła]]
| Chopina
* [[Muzeum Regionalne PTTK im. A. Minkiewicza w Olkuszu|Muzeum Regionalne PTTK im. A. Minkiewicza]]
| Jana Pawła II
*[[Muzeum Pożarnictwa Ziemi Olkuskiej]]
| Konopnickiej
| Kochanowskiego
| Krasińskiego
| Nałkowskiej
| Orzeszkowej
| Płonowskiej
| Rydla
| Reja
| Sosnowa
| Tuwima
| Żeromskiego
}}


{{Ukryj
===Biblioteki===
|tytuł = Wschód
*[do rozbudowy]
| K.K.Wielkiego (55-99, 66-124)
| Minkiewicza
| Nullo (37-55, 44c, 44d, 46)
| Nowa
| Korczaka
| Olewińska (15-27, i od nr 18)
| Polna
| Partyzantów
| Składowa
}}


{{Ukryj
===Podania i legendy z Olkusza===
|tytuł = Słowiki
*[do rozbudowy]
| Batalionów Chłopskich
| Buchowieckiego
| Kolberga
| Kosynierów
| Pakuska
| Przemysłowa
| Plac Konstytucji 3 Maja
| Rataja
| Ściegiennego
| Traugutta
| Witosa
}}


{{Ukryj
==Gminy wyznaniowe==
|tytuł = Skalskie
'''Kościół rzymskokatolicki'''
| Jasna (21-71, 24-132)
*[[Dekanat olkuski]]
| Miła
| Nowowiejska
| Wiejska
| Wyszyńskiego
| Zagaje
}}


== Zabytki ==
==Cmentarze==
[[Plik:Poland Olkusz - church.jpg|thumb|[[Bazylika Kolegiacka św. Andrzeja w Olkuszu|Bazylika św. Andrzeja]]]]
* [[Cmentarz żydowski w Olkuszu|Cmentarz żydowski]]
'''zachowane'''
* [[Stary cmentarz żydowski w Olkuszu|Stary cmentarz żydowski]]
* [[Bazylika Kolegiacka św. Andrzeja w Olkuszu|Bazylika św. Andrzeja]] – [[kościół halowy]] z malowidłami ściennymi i [[organy|organami]] [[renesans]]owymi autorstwa [[Hans Hummel|Hansa Hummla]] z lat [[1612]]-[[1623]] (jedne z najstarszych w [[Europa|Europie]] organów, zachowanych w stopniu bliskim oryginalnemu, oraz [[JHWH|tetragramem]] imienia Bożego [[JHWH]] w pisowni [[Masoreci|masoreckiej]]).
* [[Cmentarz prawosławny w Olkuszu|Cmentarz prawosławny]]
* [[poliptyk]] olkuski z 1485 r.
* [[Muzeum Pożarnictwa Ziemi Olkuskiej]].
* [[Muzeum Wody]], które mieści w budynku Stacji Uzdatniania Wody przy ulicy Wspólnej
* [[Muzeum Afrykanistyczne im.Bogdan Szczygieł|Bogdana Szczygła Olkuszu]]– jedyne tego typu w Polsce.
* Baszta wraz z odrestaurowanym fragmentem muru obronnego (obecnie kawiarnia dla młodzieży).
* [[klasycyzm|neoklasycystyczne]] starostwo w Rynku
* kamienica zwana ''Batorówką'' – najstarszy budynek na olkuskim Rynku
* kamienica Myszkowskich na rynku nr 29 – z XVI w., z renesansowym portalem z głową aniołka. Piwnice o 4 kondygnacjach.
* kamienica na rynku nr 24 – piwnice pałacu [[Tęczyńscy|Tęczyńskich]]
* kamienica na rynku nr 20 – kamienica zwana Batorówką albo Królewską
* kamienica na rynku nr 16 – portal gotycki z piaskowca z kościoła Augustianów (w fasadzie fragmenty gotyckie).
* kamienica na rynku nr 15 – w fasadzie fragmenty gotyckie z XV w.
* kamienica na rynku nr 11 – przebudowany dawny pałac Wielopolskich
* "Stare starostwo" z 1828 r. – w miejscu mennicy Stefana Batorego
* Pod rynkiem znajduje się sieć korytarzy łączących okoliczne kamienice
* stary cmentarz wraz z grobem płk [[Francesco Nullo]]
* kopiec Kościuszki z 1861 r. przy ul. Sławkowskiej
* cmentarze żydowskie w Olkuszu – [[Stary cmentarz żydowski w Olkuszu|stary kirkut]] przy ul. Kolorowej powstały prawdopodobnie po 1584 r. i [[Nowy cmentarz żydowski w Olkuszu|nowy kirkut]] przy ul. Jana Kantego z I poł. XX w.


W niedalekim [[Rabsztyn (województwo małopolskie)|Rabsztynie]] na wzgórzu znajdują się ruiny zamku [[Bonerowie|Bonerów]] położonego na [[Szlak Orlich Gniazd|Szlaku Orlich Gniazd]].
==Prasa, portale społecznościowe, telewizja==
*[do rozbudowy]


'''niezachowane'''
==Miasta partnerskie==
* [[Ratusz w Olkuszu]], gotycki,
*Bruay-la-Buissiere, Francja
* mury miejskie, brama Krakowska, brama Sławkowska i ok. 14 baszt
*Schwalbach am Taunus, Niemcy
* [[klasztor Augustianów w Olkuszu]] z 2 poł. XIV w. (stał w Pn-Wsch części miasta) i towarzyszący mu kościół Wniebowzięcia NMP
*Bjerringbro, Dania
* [[wieża ciśnień]] – zburzona w 1962 r.
*Staffordshire Moorlands, Anglia
* mennica królewska
*Bergamo, Włochy
* bożnica żydowska przy ul. Górniczej – zbudowana w oparciu o basztę miejską
*Pontenure, Włochy
* kościół św. Urszuli i 11 Tysięcy Dziewic
* kościół św. Ducha
* kościół św. Elżbiety
* kościół św. Krzyża – przez pewien czas zbór kalwiński
* [[zbór]] [[Arianizm|ariański]]


<gallery>
==Video==
Plik:Osiedla mlodych slowiki.jpg| Widok na Osiedle Młodych oraz w tle na Osiedle Słowiki
<videoflash>mOFkIOHLsUg</videoflash>
Plik:ZGH.jpg|Zakład ZGH Bolesław w Bukownie koło Olkusza
Plik:Szpital olkusz.jpg|Szpital Powiatowy w Olkuszu
Plik:Basen olkusz.jpg|Olkuski ośrodek rekreacyjno-sportowy
Plik:Centrum1.jpg|Widok na śródmieście
Plik:Kosciol olkusz.jpg|Widok na Bazylikę Mniejszą św.Andrzeja
Plik:Komenda olkusz.jpg|Komenda Powiatowa Policji w Olkuszu
Plik:Skalska olkusz.jpg|Osiedle na ul. Skalskiej
Plik:Skwer olkusz.jpg|Skwer w Olkuszu
Plik:Dworek olkusz.jpg|Dworek Machnickich wraz z centrum kulturalnym
Plik:Kultura olkusz.jpg|Centrum kulturalne w Olkuszu
Plik:Baszta olkusz.jpg|Rekonstrukcja baszty
Plik:Slowiki olkusz.jpg|Osiedle Słowiki
Plik:Krakowska olkusz.jpg|Ul. Krakowska
Plik:Poczta olkusz.jpg|Dawny budynek poczty w Olkuszu
Plik:Rynek olkusz.jpg|Rynek w Olkuszu od strony parkingu
Plik:Slawkowska olkusz.jpg |Ul. Sławkowska
</gallery>
muzeum PTTK-Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze


== Edukacja ==
<videoflash>7peYaVhTfUY&feature=related</videoflash>
=== Szkoły podstawowe ===
* Szkoła Podstawowa nr 1 im. M. Kopernika, ul. Kantego 5
* Szkoła Podstawowa nr 2 im. J. Iwaszkiewicza, ul.Kochanowskiego 2
* Szkoła Podstawowa nr 3,im. Marcina Biema, ul.Hardego 11a
* Szkoła Podstawowa nr 4 im. Fr. Nullo, ul. Fr.Nullo 36
* Szkoła Podstawowa nr 5 im. M. Bylicy, ul. Cegielniana 24
* Szkoła Podstawowa nr 6 im. F. Chopina, ul.Długa 67
* Szkoła Podstawowa nr 8 specjalna, ul. Kochanowskiego 2
* Szkoła Podstawowa nr 9 im. ppłkp. Stanisława Skarżyńskiego, ul. Kosynierów 14
* Szkoła Podstawowa nr 10 im. K.Makuszyńskiego, ul. Żeromskiego 1


=== Gimnazja ===
<videoflash>3WJyPvr5xBY&feature=related</videoflash>
* Gimnazjum z Oddziałami Integracyjnymi nr 1 im. Stanisława Wyspiańskiego, ul. Kochanowskiego 2
* Gimnazjum nr 2,im.Świętej Królowej Jadwigi ul. Żeromskiego 1
* Gimnazjum nr 3 im. Aleksandra hr. Fredry, ul. Korczaka 7
* Gimnazjum nr 4 im. Cypriana Kamila Norwida, ul. Kosynierów 14
* Gimnazjum specjalne, ul. Kochanowskiego 2


=== Szkoły ponadgimnazjalne ===
*http://www.youtube.com/watch?v=3WJyPvr5xBY&feature=related
* I Liceum Ogólnokształcące im. K.K.Wielkiego, ul. Polna 8
* II Liceum Ogólnokształcące im. Ziemi Olkuskiej, ul. Żeromskiego 1
* III Liceum Ogólnokształcące im. A.Kocjana, ul.Fr.Nullo 32
* IV Liceum Ogólnokształcące im. K.K.Baczyńskiego, ul. Korczaka 7
* Liceum Techniczne Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych, ul. Partyzantów 8
* Liceum Ekonomiczne Zespołu Szkół im. A Kocjana, ul.Fr.Nullo 32
* Liceum Handlowe Zespołu Szkół im. A.Kocjana, ul.Fr.Nullo 32
* Liceum Zawodowe Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych, ul.Partyzantów 8
* Liceum Zawodowe Zespołu Szkół Mechaniczno-Samochodowych, ul.Górnicza 12
* Technikum Budowlane ZSZ Zespołu Szkół Budowlanych nr4, ul. Legionów Polskich 1
* Technikum budowlane Zespołu Szkół Budowlanych nr4, ul. Legionów Polskich 1
* Technikum ochrony środowiska Zespołu Szkół Budowlanych nr4, ul. Legionów Polskich 1
* Technikum usług fryzjerskich Zespołu Szkół Budowlanych nr4, ul. Legionów Polskich 1
* Technikum Mechaniczne ZSZ Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych, ul.Partyzantów 8
* Technikum Mechaniczne Zespołu Szkół Mechaniczno-Samochodowych, ul.Górnicza 12
* Technikum Mechaniczno-Elektryczne Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych, ul.Partyzantów 8
* Technikum Telekomunikacyjne, ul.Partyzantów 8
* Technikum Hotelarskie Zespołu Szkół Budowlanych nr4, ul. Legionów Polskich 1


=== Szkoły artystyczne ===
== Bibliografia ==
* Państwowa Szkoła Muzyczna I Stopnia w Olkuszu, ul. Fr. Nullo 6
*{{Cytuj książkę | nazwisko = | imię =  |nazwisko2= |imię2= | tytuł = Przewodnik po Zagłębiu Dąbrowskim | data = [[1939]] | wydawca = Komitet Przewodnika po Zagłębiu Dąbrowskim | miejsce = [[Sosnowiec]]  | isbn = | strony = 103-106}}
{{bibliografia start}}
*Feliks Kiryk (praca zbiorowa), Olkusz [w:] [[Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego (1)|''"Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, tom 1'']],  Warszawa – Kraków 1978.
*Feliks Kiryk (praca zbiorowa), Olkusz [w:] [[Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego (2)|''"Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, tom 2'']],  Warszawa – Kraków 1978.
{{bibliografia stop}}


=== Szkoły wyższe ===
==Zobacz też==
* Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania , ul.Fr. Nullo 32
*[[Powiat olkuski]]


== Religia ==
==Linki zewnętrzne==
Na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły:
*http://www.youtube.com/watch?v=4Gq5kIKf1Rk#t=571


=== [[Katolicyzm]] ===
== Przypisy ==
* [[Kościół katolicki w Polsce|Kościół Rzymskokatolicki]]: 4 parafie (w centrum miasta – ul. Mickiewicza 13, na os.Młodych – ul. Biema 24, w dzielnicy Pomorzany – ul. Mieszka I 24 i na os.Słowiki – ul. Miła 31)
 
=== [[Protestantyzm]] ===
* [[Kościół Zielonoświątkowy w RP|Kościół Zielonoświątkowy]], 1 zbór istniejący w mieście od 17 lat (obecnie pastorem jest Daniel Wołkiewicz)
* [[Kościół Adwentystów Dnia Siódmego]], 1 placówka
 
=== Inne ===
* [[Świadkowie Jehowy]]: 4 zbory liczące łącznie ok. 400 osób, własna [[Sala Królestwa|Salą Królestwa]] (w centrum miasta – ul. Sławkowska 26)
 
== Ludzie związani z Olkuszem ==
{{Kategoria główna|Ludzie związani z Olkuszem}}
* [[Tomasz Kulawik]]
* [[Tadeusz Rydzyk]]
* [[Henryk Mandelbaum]]
* [[Marcin Bylica]]
* [[Francesco Nullo]]
* [[Halina Wyrodek]]
* [[Jakub Molęda]]
* [[Maciej Molęda]]
* [[Arkadiusz Protasiuk]]
* [[Antoni Kocjan]]
* [[Jerzy Skoczylas (satyryk)]]
* [[Marcin Biem]]
* [[Jacek Osuch]]
* [[Ewa Sowa]]
 
{{Przypisy}}
 
== Zobacz też ==
* [[Kopiec Kościuszki w Olkuszu]]
* [[Muzeum Afrykanistyczne w Olkuszu]]
* [[Historia Olkusza]]
* [[Olkusz (stacja kolejowa)]]
* [[Powiat olkuski]]
* [[Gmina Olkusz]]
* [[Wyżyna Krakowsko-Częstochowska]]
 
== Linki zewnętrzne ==
* [http://www.umig.olkusz.pl/ Urząd Miasta i Gminy Olkusz]
* [http://www.olkusz.pressf11.pl// Olkusz.pressF11.pl - pełnoekranowa galeria zdjęć Olkusza]
{{Linki do map Polski
| stopniN=50
|  minutN=17
| sekundN=00
| stopniE=19
|  minutE=34
| sekundE=00
}}


{{Miasta województwa małopolskiego}}
<references/>
{{Powiat olkuski}}
{{Powiat olkuski (dawny)}}


[[Kategoria:Olkusz| ]]
[[Kategoria:Miasta Regionu|Olkusz]]
[[Kategoria:Miejscowości w gminie Olkusz|Olkusz]]
[[Kategoria:Nazwy miejscowe związane z gminą Olkusz|Olkusz]]
[[Kategoria:Nazwy miejscowe związane z powiatem olkuskim|Olkusz]]
[[Kategoria:Nazwy miejscowe w Zagłębiu Dąbrowskim|Olkusz]]

Aktualna wersja na dzień 11:20, 21 lis 2018

Olkusz
Herb
Herb Olkusza
Województwo małopolskie
Gmina
• rodzaj 		Olkusz
miejsko-wiejska
Prawa miejskie 1299
Burmistrz Dariusz Rzepka
Powierzchnia 25,65 km²
Ludność
• liczba
36 tysięcy
Tablice rejestracyjne KOL
Strona internetowa miasta
Dworzec kolejowy w Olkuszu

Olkusz - miasto w województwie małopolskim, w powiecie olkuskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Olkusz. Położone na zachodnich rubieżach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej nad rzeką Babą, przy drodze krajowej nr 94 i przy drogach wojewódzkich: nr 783 i nr 791.

Do 1975 r. miasto znajdowało się w województwie krakowskim, później w latach 1975 - 1999 w województwie katowickim, a od 1999 wchodzi w skład województwa małopolskiego.

Nazwa miejscowości

Olkusz w starożytności był zwany Ileusem. Według statory rabsztyńskiego, który w XVI wieku opisywał ziemię olkuską, nazwa Olkusz pochodzi od kuszy. Łabęcki zaś który pisze o tym w swoim "Górnictwie Polskim", wyprowadza ją od kucia iłów (ileus) marglistych. Olkusz znany jest w historii ze swoich kopalń srebra i ołowiu.

Historia

Już w czasach zamierzchłych ołów olkuski był wysoko ceniony i przynosił panującym znaczne dochody. Do kopania srebra i ołowiu zjeżdżano się ze stron najdalszych, budując domostwa na dużej przestrzeni.

Liczne przywileje

Ulica Krakowska - rzeźba rycerza stojąca w miejscu w którym była Brama Krakowska (obiekt znajdujący się na szlaku Via Regia)

Dopiero Kazimierz Wielki miasto uporządkował, murami otoczył i wybudował kościoły. Przez długie wieki Olkusz, korzystając z wielu przywilejów królewskich, bogacąc się niezmiernie, sięgnął szczytu swego rozwoju w czasach Jagiellonów i Batorego. Za rządów tego króla była w Olkuszu mennica. Obecnie stoi na tym miejscu dom starostwa powiatowego. W XVI wieku miasto liczyło około 30 tysięcy ludności, a bogactwo było tak wielkie, że dla nich szlachta chętnie żeniła się z córkami Olkuszan.

Upadek Olkusza
Wyszło to jednak na szkodę kopalniom. Właściciele ich spośród szlachty nie chcieli łożyć na zabezpieczenie kopalni od zalewów. W XVII wieku obok klęski wojny szwedzkiej, podczas której generał Miller użył górników olkuskich do kucia podków pod Jasną Górą, gdzie wielu z nich zginęło, przyszedł na nieszczęście Olkusza wylew rzeczki Baby tak znaczny, że zatopił część kopalni. Co jeszcze zdołało ocaleć, to ostatecznie zatopiły wody tejże Baby w r. 1703 podczas nowego wielkiego wylewu.

Wreszcie do upadku Olkusza przyczynił się wielki pożar w roku 1737. Późniejsze wielokrotne próby odwodnienia kopalni szczególnie za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego i Banku Polskiego nie dały żadnych rezultatów. Do dziś przy drogach pod-olkuskich widoczne są ślady dawnych kopalni srebra i ołowiu. Na tyłach posesyj Nr 65 i 73 przy ul. 3 Maja stoją słupy z czerwonego piaskowca, znaczące kierunek jednej z sześciu sztolni olkuskich, mianowicie sztolni Ponikowskiej.

Powstanie styczniowe

Grobowiec pułkownika Francesco Nullo w Olkuszu
Mapa powiatu olkuskiego w guberni kieleckiej z lat 1867-1914. Po powstaniu styczniowym powiat olkuski został rozdzielony, część wschodnia weszła w skład gub. kieleckiej, zachodnia w skład gub. piotrkowskiej
Olkuszanie dla Niepodległości

Z późniejszych wydarzeń historycznych najprzeciętniejszym w dziejach Olkusza był rok 1863. Wkroczył w tym roku do Olkusza oddział Cieszkowskiego, w dniu zaś 5 maja 1863 r. pod wsią Krzykawką w okolicy Sławkowa rozegrała się bitwa oddziału powstańców z wojskami rosyjskimi. Podczas tej bitwy zginął bohater wojen o wyzwolenie Włoch, garibaldczyk, pułkownik, a w powstaniu polskim - generał Francesco Nullo, którego pochowano na starym cmentarzu olkuskim. Na jego grobie stoi pomnik w kształcie strzaskanego dębu. Obok niego pochowano dwóch innych powstańców. Jeden z nich Władysław Romer, drugi nieznany.

Zabudowa rynku
Dawny Olkusz otoczony był murami. Dzisiejsze ulice: Kościuszki, Górnicza i Mickiewicza powstały ze splantowanej fosy miejskiej. Na rynku, dawniej stała wieża ciśnień, był tam kiedyś ratusz i dom, zwany królewskim, w którym mieścił się urząd górniczy. Domy w rynku zbudowane były w czasach stosunkowo niedawnych. Jedynie kamienica od nr 15 ma bramę gotycką z czerwonego piaskowca. Być może jest to brama z któregoś dawnych olkuskich kościołów, dziś już nie istniejących. Kamienica na rogu ul. Augustiańskiej zachowała szkarpy. Lepiej zachowana jest północna strona zabudowań w rynku. Mamy tu ślady budownictwa średniowiecznego. Kamienica pod nr 25 ma portal barokowy z gmerkiem dawnego mieszczanina olkuskiego Macieja Słowaka. Na jego płycie nagrobnej w kościele powtarza się ten sam gmerk. W kamienicy tej zachowały się barokowe sklepienia. Dom pod nr 29 ma piękny portal renesansowy. Z domu tego prowadzi wejście do piwnic, mających po kilka kondygnacji.

Ulica Augustiańska nazwana tak została dlatego, że był tu kiedyś klasztor i kościół OO. Augustianów. W posesji nr. 7 przy tej ulicy zwracają uwagę ślady architektoniczne dawnej świątyni.

Dzielnice i osiedla

  • Stoczki
  • Pakuska
  • Ponik
  • Za Skałami
  • Podgrabie
  • Słowiki
  • Sikorka
  • Czarna Góra
  • Kocatówka-Dodatki
  • Stary Olkusz
  • Dodatki Pomorskie
  • Pomorzany
  • Parcze Dolne
  • Mazaniec
  • Kamyk
  • Zagaje
  • Parcze
  • Piaski
  • Skalskie
  • Parcze Górne

Zabytki

Miejsca Pamięci

Związani z Olkuszem

Kultura

Muzea

Biblioteki

  • [do rozbudowy]

Podania i legendy z Olkusza

  • [do rozbudowy]

Gminy wyznaniowe

Kościół rzymskokatolicki

Cmentarze

Prasa, portale społecznościowe, telewizja

  • [do rozbudowy]

Miasta partnerskie

  • Bruay-la-Buissiere, Francja
  • Schwalbach am Taunus, Niemcy
  • Bjerringbro, Dania
  • Staffordshire Moorlands, Anglia
  • Bergamo, Włochy
  • Pontenure, Włochy

Video

<videoflash>mOFkIOHLsUg</videoflash>

<videoflash>7peYaVhTfUY&feature=related</videoflash>

<videoflash>3WJyPvr5xBY&feature=related</videoflash>

Bibliografia

  • Przewodnik po Zagłębiu Dąbrowskim. Sosnowiec: Komitet Przewodnika po Zagłębiu Dąbrowskim, 1939, s. 103-106. 

Zobacz też

Linki zewnętrzne

Przypisy

Źródło: „https://wikizaglebie.pl/index.php?title=Olkusz&oldid=90729”