Kopalnia "Sosnowiec" (Sosnowiec)

Wieża i budynek nadszybia - pozostałość po Kopalni Sosnowiec

Kopalnia Węgla Kamiennego „Sosnowiec” - zakład działający od roku 1876 w Sosnowieckiej dzielnicy Sielec, początkowo nosił nazwę „Fanny”, potem „Hr. Renard”. Zakład funkcjonował do 31 grudnia 1997.

Początki Kopalni

Kiedy w majątku sieleckim należącym do spadkobierców hrabiego Jana Renarda (od 1884 r. Gwarectwo "Hr. Renard") wydrążono szyb Wilhelmina (istniał do 1975 r. pn. „Ludwik”). Dał on początek kopalni „Ludwik”, która na pewien okres stała się głównym zakładem renardlowskim. Oprócz „Wilhelminy” kopalnia posiadała wybudowany w latach 80. XIX w. szyb „Matylda” oraz szyb wentylacyjny. Początkowo wydobywała ok. 100 tys. ton surowca, w 1882 r. - 147 tys. ton. Skład węgla kopalni połączono z ekspedycją na stacji w Sosnowcu (Sosnowiec Główny) powietrzną kolejką linową. Zlikwidowano ją w 1889 r. po zbudowaniu bocznicy do linii kolei dąbrowsko-dębiińskiej. Od 1899 r., przez kilka lat, kopalnia nie była czynna.

Kopalnia „Fanny”
W 1906 r., po uruchomieniu, włączono ją do kopalni „Fanny”, z która już od lat 80. powiązana była przecznicami. Kopalnia „Fanny” powstała w majątku sielecko-modrzejowskim w latach 70. XIX w. Początkowo eksploatacja odbywała się metodą odkrywkową. Główne szyby wydobywcze „Renard” i „Eulenburg” (po II wojnie światowej „Sosnowiec” i „Eugeniusz”) wybudowano w latach 1881 – 1883. Osiągnęły one głębokość 280m. Wydobycie prowadzono w pokładach 409, 414, 501 i 510. Kopalnia wyposażona została w 4 maszyny wyciągowe i maszyny parowe o łącznej mocy 550 KM, a także 25 innych maszyn o mocy 345 KM. Do odwadniania służyło 7 pomp (moc 1510 KM). W 1883 r. wybudowano sortownię i płuczkę, pierwsze w Zagłębiu Dąbrowskim. Od 1886 r. teren kopalni połączony był bocznicą z Koleją Warszawsko-Wiedeńską, co ułatwiało transport węgla. Wydobycie, początkowo niewielkie, szybko wzrastało. Wynosiło ono: 876 tys. ton w 1884 r., 26 tys. ton w 1886 r., 220 tys. ton w 1890 r. W 1894 r. wyprodukowano 440 tys. ton przy zatrudnieniu 1730 robotników, z których 1440 pracowało pod ziemią. „Fanny” stała się dominującym zakładem w Gwarectwie i jedną z największych kopalń w Zagłębiu Na przełomie XIX i XX w. weszła w użycie nowa nazwa kopalni „Hr. Renard”.

Elektrownia
W 1893 r. uruchomiono przy kopalni elektrownię, która produkowała prąd na potrzeby zakładu. Następną centralę elektryczną wybudowano w latach 1903 – 1904.

Rozbudowa
W pierwszych latach XX w. kopalnię rozbudowywano. Do użytku oddany został szyb „Joanna” o głębokości 286 m (1903). Po połączeniu obu kopalń („Fanny” i „Ludwik”) przedłużono bocznicę kolei dąbrowsko-dęblińskiej do szybów „Fanny'”. Od 1904 r. do wypełniania wyrobisk zaczęto stosować podsadzkę piaskową, co było nowością w Zagłębiu. W 1907 r. powstał kolejny lej podsadzkowy. Piasek sprowadzano spod Modrzejowa wybudowaną w tym celu kolejką wąskotorową.

W latach 1906 - 1913 przy szybie „Joanna” zbudowano nową sortownię i płuczkę oraz zmodernizowano urządzenia przeładunkowe. Przed wybuchem wojny w 1913 r. produkcja węgla wynosiła 662 tys. ton przy zatrudnieniu 2095 robotników. Administratorem kopalni był inż. Ludwik Mauve, generalny dyrektor Towarzystwa Górniczo-Hutniczego „Hrabia Renard” (poprzednio Gwarectwo „Hrabia Renard”).

Warunki socjalne dla pracowników
Władze Gwarectwa zapewniały pracownikom stosunkowo dobre warunki socjalne. Wybudowano 114 domów, w których 1231 mieszkań przeznaczono dla robotników, a także łaźnię przy kopalni (1894), otwarto szkołę początkową (1900) i szkołę gospodarstwa domowego dla dziewcząt, ochronkę dla dzieci w wieku przedszkolnym, szpital, ambulatoria.

Okres I wojny światowej

Po wybuchu I wojny światowej niemieccy okupanci niszczyli zakłady przemysłowe, gdyż obawiali się powrotu Rosjan do Zagłębia i wykorzystania miejscowego potencjału przemysłowego dla swoich celów. Z tych powodów w kopalni „Hr. Renard” uszkodzono maszyny wyciągowe. Zakład uruchomiono po powstrzymaniu kontrofensywy rosyjskiej. Towarzystwo Górniczo-Hutnicze „Hr Renard” będące własnością kapitalistów francuskich Niemcy wzięli pod zarząd przymusowy, a następnie w 1918 r., przekazali jego udziały Katowickiej Spółce Akcyjnej dla Górnictwa i Hutnictwa.

Spadek produkcji
Produkcja węgla znacznie zmalała: do 439 tys. ton w 1914 r. i 240 tys. ton w 1915 r. W ostatnim roku wojny wynosiła ona 439 tys. ton. Mniejsze było również zatrudnienie - w 1915 r. wynosiło 1194 osoby. Większość wydobywanego węgla przeznaczano na potrzeby niemieckiej gospodarki.

Okres międzywojenny

Po odzyskaniu niepodległości, w lutym 1919 r. polskie władze ustanowiły zarząd państwowy nad Gwarectwem. Następnie, od 1 stycznia 1920 r. wróciło ono do poprzednich właścicieli. Większość udziałów należała do francuskiej Spółki Akcyjnej „Huta Bankowa”.

Wzrost produkcji
Mimo iż na skutek rabunkowej gospodarki okupanta urządzenia kopalni nie były w zbyt dobrym stanie technicznym, to w pierwszych powojennych latach ilość produkowanego tu węgla systematycznie wzrastała. W 1919 r. wydobyto ponad 502 tys. ton tego surowca, w 1922 r. już 717 tys. ton, a w 1924 r. prawie 735 tys. ton. Po niewielkim spadku. Wydobycia w kolejnych latach, w 1927 r. osiągnięto poziom 743 tys. ton. Na względnie stałym poziomie utrzymywała się produkcja w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego.

Eksport węgla
Najniższe wydobycie - 521 tys. ton - odnotowano w 1934 r. Odtąd szybko wzrastało dochodząc w 1938 r. do 941,1 tys. ton. Udział kopalni „Hr Renard” w produkcji węgla w całym Zagłębiu Dąbrowskim wahał się od 8% do 14%. Część produkcji (20-35%) eksportowano, m.in. do krajów skandynawskich, Czechosłowacji, Austrii, Łotwy i Litwy.

Zatrudnienie w latach 30.
W pierwszych latach II RP zatrudnienie było stosunkowo wysokie i wynosiło: w 1919 r.- 2885 osób, w 1920 r. - 3278. Przez kolejne lata, do 1930 r. stan załogi utrzymywał się na poziomie - 2203 do 2246 osób.

Od 1931 r. zatrudnienie zmniejszało się osiągając w 1935 r. najniższy poziom w dwudziestoleciu międzywojennym - 1565 osób. Przed II wojną światową (1938) kopalnia zatrudniała 1895 robotników.

W okresach, kiedy zapotrzebowanie na węgiel spadało ograniczano zatrudnienie przez stosowanie świętówek (niektóre dni tygodnia wolne od pracy) oraz urlopów turnusowych dla części załogi. Przeprowadzano również redukcje pracowników.

Rozbudowa i modernizacja
W latach dwudziestych wprowadzono w kopalni napędy elektryczne w miejsce przestarzałych, parowych. Wtedy także pogłębiono szyb „Wilhelmina”. Stopniowo zastępowano wybieranie złoża na zawał stropu podsadzką hydrauliczną. Z powodu zwiększonego zapotrzebowania na piasek poprowadzono kolej do piaskowni w Jęzorze (1924 - 1927). Zbudowano również kolejny otwór podsadzkowy z mostem samowyładowczym.

Większe zmiany techniczne nastąpiły w drugiej połowie lat trzydziestych. Zaczęto stosować przewóz elektrowozami, zaś stare wozy zastąpiono nowymi, znacznie większymi. Do wyrobisk górniczych wprowadzono rynny wstrząsane i taśmociągi. W szybie „Anna” (dawniej „Joanna”) wymieniono urządzenia wydobywcze na skipowe, a w szybie „Renard” zabudowano wentylator ssący. System wybierania filarowego zastępowano ścianowym.

Okres II wojny światowej

Po wybuchu II wojny światowej kopalnię przejął, jako własność III Rzeszy, Główny Urząd Powierniczy - Wschód (Haupttreuhandstelle - Ost). W grudniu 1941 r. przekazał ją w zarząd komisaryczny Preussagowi (Pruskie Kopalnie i Huty Spółka Akcyjna w Berlinie), który w listopadzie następnego roku nabył do niej prawo własności. Kopalnia, wraz z włączonymi nowymi polami wydobywczymi otrzymała nazwę „GrafRenard - Mauveschacht”, a jej dyrektorem został Moellmann.

Wydobycie
Po kampanii wrześniowej, podczas której wydobycie gwałtownie spadło, w kolejnych miesiącach wzrastało i wkrótce przekroczyło stan przedwojenny. W 1940 r. osiągnięto 956,3 tys. ton, w 1941 r.- 932,8 tys. ton, w 1942 r. - 1120 tys. ton. Najwięcej węgla kopalnia wydobyła w 1943 r. - 1233 tys. ton.

Wysoki poziom wydobycia osiągano poprzez utrzymywanie dużego zatrudnienia oraz prowadzenie, w ostatnich latach wojny, gospodarki rabunkowej (eksploatowanie wyłącznie pokładów łatwo dostępnych, zaniechanie inwestycji, remontów, konserwacji i urządzeń itp.), a także przez przyłączenie do kopalni sąsiednich pól górniczych, co zwiększyło jej obszar.

Zatrudnienie
W pierwszym okresie okupacji zatrudnienie wahało się w granicach 2000 osób. Poważniejsza zmiana nastąpiła w maju 1941 r., kiedy 850 górników kopalni skierowano do pracy w Westfalii. Braki w zatrudnieniu uzupełniano kierując do pracy m.in. młodocianych, emerytów, a także jeńców angielskich z obozu z Łambinowicach (od grudnia 1942 r.). Przeciętne zatrudnienie w 1941 r. wynosiło 2364 pracowników fizycznych i umysłowych, w 1942 r. - 2524, 1943 r. - 2904, a w połowie 1944 r. - 3252.

Okres po II wojnie światowej

Po wyzwoleniu spod okupacji hitlerowskiej kopalnia przeszła pod Tymczasowy Zarząd Państwowy Zakładów Górniczych w Zagłębiu Dąbrowskim, a od marca 1945 należała do Dąbrowskiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego.

Zmiany nazwy kopalni
W maju 1946 r. zmieniła nazwę na KWK „Sosnowiec”. Przejściowo w latach 1949 - 1959 nosiła imię Józefa Stalina.

Powiększenie obszaru eksploatacyjnego
W marcu 1945 r. powiększono obszar działalności eksploatacyjnej kopalni do 20 km2 (przeszło dwukrotnie w stosunku do stanu z lat międzywojennych).

Wydobycie
Już w końcu stycznia, w bardzo trudnych warunkach, podjęto produkcję. W ciągu 1945 r. wydobyto 420 tys. ton. węgla. W kolejnych latach wydobycie wzrastało; w 1949 r. doszło do 1308 tys. ton i przekroczyło najwyższy poziom z lat okupacji. Zatrudnienie wahało się od 2685 osób w 1945 r. do 3636 w 1949 r. W latach 1945 - 1949 (plan 3-letni) nie prowadzono w kopalni inwestycji. Odbiło się to ujemnie na wynikach produkcyjnych realizowanego w latach 1950 - 1955 planu sześcioletniego. W 1950 r. wydobycie roczne spadło do 1265,4 tys. ton, a w kolejnych latach było jeszcze niższe. Dopiero w 1955 r. przekroczyło poziom produkcji z 1949 r.

Zatrudnienie
Niska była wydajność pracy, co związane było z dużą fluktuacją załogi. W 1950 r. pracowały w kopalni 3174 osoby, a w 1955 r. - 4019 osób.

Modernizacja
Do połowy lat 50. kopalnię cechował bardzo niski stopień mechanizacji robót górniczych. Sytuacja zaczęła poprawiać się w latach 1956 - 1960, kiedy podjęto realizację programu modernizacji kopalni. Wprowadzono przenośniki zgrzebłowe, wrębiarki, w robotach ścianowych zastosowano ulepszone technologie samo załadowania urobku, usprawniono transport dołowy itp. W końcu lat 50. pogłębiono szyb „Sosnowiec” i wybudowano urządzenia wydobywcze zaopatrzone w skip. Od 1960 r. prowadzono roboty związane z budową poziomu 450 - wydrążono szyb wentylacyjny „Stanisław”, pogłębiono i przebudowano szyb „Anna”. W 1970 r. oddano do użytku nowy szyb wydobywczy „Szczepan”. Równocześnie podjęto inwestycje na powierzchni – powstał zespół obiektów z łaźnią, lampiarnią, markownią i pomieszczeniami biurowymi (1967) oraz nowy zakład przetwórczy (1973). Od 1966 r. zaczęto wprowadzać kombajny ścianowe i chodnikowe. W latach 70. pojawiły się obudowy zmechanizowane, postępowała także automatyzacja prac wydobywczych. W efekcie podejmowanych działań wskaźnik mechanizacji urabiania pokładów węglowych należał do największych w kraju.

Największy poziom wydobycia
W 1973 r. kopalnia „Sosnowiec” uzyskała najlepszy w swych dziejach poziom wydobycia - 2637 tys. ton przy zatrudnieniu ok. 4300 osób, w tym 2800 na dole.

Zasypanie szybów
W 1975 r. zasypano dwa najstarsze szyby „Ludwik” i „Eugeniusz”. Zlikwidowano również budynki nadszybi i maszyn wyciągowych oraz kotłownię.

Spadek produkcji
Od połowy lat 70. wydobycie stopniowo spadało, głównie z powodu wyczerpywania się najzasobniejszych pokładów węgla. W latach 80. było ono znacznie niższe niż poprzednio - w 1989 r. wynosiło 1333 tys. ton. Począwszy od 1 stycznia 1990 r. kopalnia działała jako samodzielne przedsiębiorstwo, które we wrześniu 1996 r. przekształcono w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa.

Likwidacja Kopalni

Malejące i nieopłacalne wydobycie przy niekorzystnych warunkach górniczo-geologicznych spowodowało postawienie kopalni w stan likwidacji. Taką decyzję wydał Minister Przemysłu i Handlu w grudniu 1991 r. Zakończenie eksploatacji wyznaczono na 31 grudnia 1995 r., a całkowita likwidacja kopalni miała nastąpić w rok później. Staraniem związków zawodowych i dyrekcji zakładu okres eksploatacji przedłużono do końca 1997 r., co zostało zrealizowane. W 1998 r. zintensyfikowano prace likwidacyjne pod ziemią i na powierzchni, a od 1999 r. przystąpiono do odwadniania kopalni. Ze względu na bezpieczeństwo innych kopalń zaistniała konieczność wypompowywania wody z dołu także po zlikwidowani zakładu. Do końca 2000 r. odwadnianie prowadziły służby KWK „Sosnowiec”, a od stycznia 2001 Centralny Zakład Odwadniania Kopalń z siedzibą w Czeladzi.

Tereny Kopalni dziś

Na terenach po Kopalni aktualnie znajdują się nowoczesne zakłady przemysłowe. We wrześniu 2010 wyburzono ostatnie budynki zależące do Kopalni. Aktualnie istnieje tylko wieża szybu "Anna", która jest częścią budynku Centrum Wspinaczkowego Poziom450 - odrestaurowana przez prywatnego inwestora. Elektrownia Kopalni, była przebudowywana z przeznaczeniem na hotel. Budowa jednak nie została dokończona i budynek pozostaje jako niedokończona, nieużywana konstrukcja.

Ciekawostki

Kopalnia prowadziła gospodarstwo rolne, z którego zrezygnowano na początku lat siedemdziesiątych.

Galeria

• 

  Wnętrze wybużonego budynku administracyjnego kopalni Sosnowiec

• 

  Wnętrze wybużonego budynku administracyjnego kopalni Sosnowiec

• 

  Wnętrze wybużonego budynku administracyjnego kopalni Sosnowiec

• 

  Wnętrze wybużonego budynku administracyjnego kopalni Sosnowiec

• 

  Opis zdjęcia:

Bibliografia

• Małgorzata Śmiałek: Sosnowieckie ABC, tom V. Muzeum w Sosnowcu, 2006, s. 49-54. ISBN 978-83-89199-37-9.