Biała Przemsza

Cieki wodne w Zagłębiu Dąbrowskim
Nazwa	Biała Przemsza
Źródło	Wolbrom
Ujście	Przemsza, Trójkąt Trzech Cesarzy
Długość	63,9km
JCW	{{{JCW}}}
Powierzchnia zlewni	876,6 km²

Informacje ogólne

Biała Przemsza - jedna z głównych rzek w Zagłębiu Dąbrowskim. Rzeka o długości 63,9 km i zlewni o powierzchni 876,6 km². W miejscu zwanym Trójkątem Trzech Cesarzy łączy się z Czarną Przemszą. Biała Przemsza przejmuje z lewej strony dopływy: Białą, Sztołę i Jaworznik, a z prawej Centurię, Strumień, Bobrek, a przede wszystkim siostrzycę swą – Czarną Przemszę.

Przepływy średnie:

• 1–2 m³/s (Golczowice),
• 4 m³/s (Sławków),
• 6 m³/s (Sosnowiec Maczki),
• 8 m³/s (ujście do Przemszy).

Przebieg

Od źródeł do Klucz

Rzeka bierze początek w lasach nadleśnictwa Olkusz na torfowiskach na wysokości 376 m n.p.m., zlokalizowanych w pobliżu osiedla Grabie, przy drodze z Wolbromia do Trzyciąża. Wypływa jako maleńka struga, tocząca swe wody w wąskiej nieco podmokłej i wciętej dolince, na razie ku południowi, a następnie w kierunku zachodnim aż do Okradzionowa. W swym biegu górnym nie przedstawia Biała Przemsza żadnych osobliwości. Pierwsze, bardziej urozmaicone widoki daje dopiero w okolicach [[wioski Golczowice. Płynie tu ona dość głęboko, mając po obu stronach swej doliny fantastycznie porzeźbione wzgórza wapienne, miejscami nagie, tu i ówdzie zalesione. Wznoszą się one ponad poziom dna dolinnego na 20-40 metrów.

• 

  Powyżej Golczowic

• 

  Powyżej Golczowic

• 

  widok z mostu w Łęgu Kolbarskim

• 

  widok z mostu w Łęgu Kolbarskim

• 

  Kolbark, pozostałości po młynie

• 

  Kolbark

Klucze - Dąbrowa Górnicza Okradzionów

Niezmiernie pięknym jest odcinek Białej Przemszy na obszarze „Pustyni Błędowskiej”. Środkiem tego obszaru szczerych piachów, ciągnących się na przestrzeni 8 kilometrów długości, płynie rzeka głęboką doliną, wciętą o 20-30 metrów, zmieniając nieustannie swe koryto, to zwężając je do kilku, to rozszerzając do kilkudziesięciu metrów.

Miejscami towarzyszą jej łachy i starorzecza, gdzie indziej stawki przyległe ze świeżą zielenią nadbrzeżnych traw. Dno rzeki porastają kobierce glonów, tworzące sine, brunatne, zielone lub niebieskawe naloty, pięknie kontrastujące z piaszczystym na ogół podłożem.

Rzeka jest tu płytka, płynie powoli, zbocza ma wysokie, dno piaszczyste. Zsypujący się po zboczach materiał układa się w oryginalne smugi i wały piaszczyste, które w swej części dolnej, gdzie już jest nieco więcej wilgoci, zostają zcementowane na bardzo fantastyczne formy, przypominające klęczących i w modlitwie pochylonych mnichów. Formy te znane są w geografii pod nazwą: „penitentes”.

"Oaza" Pustyni Błędowskiej (Foto: Dariusz JUREK)

"Oaza" Pustyni Błędowskiej (Foto: Dariusz JUREK)

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

  Biała Przemsza w Błędowie

Dąbrowa Górnicza Okradzionów - Sławków

W Okradzionowie rzeka zmienia kierunek z zachodniego na południowy, utrzymując go do Sławkowa; Piękny i widokowy jest przełom Białej Przemszy między Okadzionowem, a Sławkowem, zwany popularnie dla swego piękna: „Szwajcarią Zagłębiowską”. Rzeka wcina się tu z trudem w grube pokłady glinki nawianej, tworząc głęboki jar. Zbocza tego parowu ze zwisającymi pionowo ścianami żółtoziemu, pozbawione szaty roślinnej, pełne są natomiast gniazd jaskółki-brzegówki, napełniającej jazgotem te miejsca. Dno doliny porosłe liścia tym drzewostanem z malowniczo rozłożonym w dole pasem łąk, stwarzają tu urok swoisty, nadając mu charakter zacisznego naturalnego parku przyrody.

Młyn w Okradzionowie (Foto: Dariusz JUREK)

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Sławków - Sosnowiec Maczki

Od Sławkowa aż do ujścia rzeka płynie na południowy-zachód. Za piękny zakątek uważać tutaj należy odcinek rzeki w okolicy Dębowej Góry, gdzie wrzyna się ona na głębokość 20 m w piaszczyste podłoże. Zwłaszcza brzeg lewy jest tu bardzo malowniczy.

Ujście Sztoły do Białej Przemszy (Foto: Grzegorz Piętka)

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Sosnowiec Maczki - Sosnowiec Niwka (Jęzor)

Ujście Bobrka do Białej Przemszy (Foto: Dariusz JUREK)

Biała Przemsza - w granicach Sosnowca znajduje się 14 kilometrowy jej odcinek. W okolicach kopalni „Juliusz” Biała Przemsza tworzy ciekawe szypoty i wodospady.

Rzeka płynie wzdłuż południowych granic miasta. Prace regulacyjne podjęto w latach 50. XX w. Na długości 10 km, w sąsiedztwie z kopalnią piasku "Maczki - Bór" koryto rzeki uregulowano i obwałowano w celu uchronienia piasku przed zalewem. Prawobrzeżnym dopływem Białej Przemszy jest rzeka Bobrek, która z Białą Przemszą łączy się na terenie Niwki w Sosnowcu.

Warto jeszcze nadmienić, że w swym biegu dolnym Biała Przemsza stanowiła przed wojną granicę Austro-Węgier i Rosji, będąc tą krwawiącą raną na organizmie zaborami rozdzielonej Polski. Przez jej nurt bowiem odbywał się przemyt nielegalnych druków oraz broni i amunicji z Krakowa do Kongresówki. W przeciwnym kierunku korzystając z osłony lasów, przez które płynie rzeka, przekraczali ją niejednokrotnie przestępcy polityczni, poszukiwani lub ścigani przez policję rosyjską za polską działalność patriotyczną.

• 
• 
• 
• 

Trójkąt Trzech Cesarzy

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

  Opis zdjęcia:

Na dawnej fotografii

• 

  Sosnowiec Maczki 1932

• 

  Opis zdjęcia:

• 

  Opis zdjęcia:

• 

  Opis zdjęcia:

• 

  Opis zdjęcia:

Port w Modrzejowie

Port galarów w Trójkącie Trzech Cesarzy (01). W tle widoczna także panorama Jęzora (ob. dzielnica Sosnowca)

Port galarów w Trójkącie Trzech Cesarzy (02). W tle widoczna także panorama Niwki (ob. dzielnica Sosnowca)

Port galarów przy zbiegu Białej i Czarnej Przemszy istniał już od XIX wieku. W latach 30' XX w. pomiędzy Modrzejowem, a Mysłowicami rozpoczęto budowę nowego wielkiego portu węglowego, który miał na celu magazynowanie i ładowanie węgla na statki i galary. W ten sposób usprawniony miał zostać eksport węglu poza obszar Zagłębia, przez wykorzystanie taniej drogi wodnej i odciążenie i tak już przepracowanych kolei żelaznych. Prawdziwe znaczenie port ten miał osiągnąć jednak dopiero w przyszłości po zrealizowaniu projektu budowy drogi wodnej Przemsza - Warta - jezioro Gopło - Noteć - Wisła - Bałtyk, co stworzyć miało bezpośrednie połączenie Zagłębia Dąbrowskiego z Gdańskiem, oraz kanału: Mysłowice – Spytkowice – Kraków - ujście Dunajca, ważnego ze względu na ułatwienie transportu węgla do Centralnego Okręgu Przemysłowego.

W miejscu połączenia się Białej i Czarnej Przemszy schodziły się przed I Wojną Światową granice trzech państw zaborczych. Był to tak zwany: „Trójkąt Trzech Cesarzy”.

Znaczenie gospodarcze

Biała Przemsza była niegdyś spławna, choć tworzyła liczne rozlewiska. W XVIII i XIX wieku wykorzystywano ją do poruszania kół młynów wodnych, tartaków, kuźnic. Silne uprzemysłowienie tego terenu oraz intensywna zabudowa spowodowały, iż obecnie jest bardzo zanieczyszczona (jeszcze w pierwszych łatach XX wieku niosła wodę czystą).

Dopływy

• (P) Centuria
• (L) Biała
• (L) Sztoła
• (P) Bobrek

Fauna

W górnym odcinku rzeki dominującym gatunkiem ryb jest pstrąg potokowy. Występuje także rak szlachetny. Dolny odcinek dawniej był zanieczyszczony ściekami przemysłowymi, począwszy od Klucz. Z czasem sytuacja się poprawiła i ryby żyją na całej długości rzeki.

Bibliografia

• Małgorzata Śmiałek: Sosnowieckie ABC, tom I. Muzeum w Sosnowcu, 2002, s. 38-39. ISBN 83-915173-5-7. 
• Pod redakcją Czylok Andrzej, Niewdana Józef, Tyc Andrzej: Kraina Białej Przemszy. Przyroda i człowiek. Olkusz: Stowarzyszenie Szansa Białej Przemszy, 2006. 
• Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I. Warszawa: Kasa im. Józefa Mianowskiego, 1880, s. 181. 

Linki zewnętrzne

Strona Stowarzyszenia Przyjaciół Białej Przemszy

• http://gosciniec.pttk.pl/16_2004/index.php?co=024
• http://www.youtube.com/watch?v=cibsMYptDmQ