Towarzystwo Kopalń i Zakładów Hutniczych Sosnowieckich

Towarzystwo Kopalń i Zakładów Hutniczych Sosnowieckich - spółka akcyjna utworzona 8 listopada 1890 roku w Warszawie przez francuskich i belgijskich finansistów. Oficjalnym założycielem Towarzystwa był pułkownik M. P. Vassal. Powstanie spółki i jej statut zatwierdził car rosyjski Mikołaj II w dniu 11 maja 1891 r.

W tym samym roku Towarzystwo Sosnowieckie nabyło, od właścicieli Gwarectwa von Kramsty, wszystkie należące do nich zakłady przemysłowe i posiadłości ziemskie. Te ostatnie zajmowały obszar 3200 ha ziemi, z tego 1800 ha stanowiły grunty orne i 1300 ha lasy.

Kapitał akcyjny ustalono na 4.250.000 rubli w złocie. Kilka lat później podwyższono go do kwoty 9.750.000 rubli.Właścicielami akcji byli Francuzi, Belgowie i Szwajcarzy (przemysłowcy, handlowcy, finansiści). Osoby pochodzenia niemieckiego bowiem - spadkobiercy G. von Kramsty - którzy otrzymali ich najwięcej z tytułu sprzedaży, już na początku lat 90. XIX w. odstąpili je cudzoziemcom. Drobne udziały posiadali także Polacy.

Funkcje prezesów Towarzystwa Sosnowieckiego przed I wojną światową sprawowali kolejno: M. Karnicki, M. D. de Vassal Monteviel, Edward Herbst (od 1895 r.) a następnie przez wiele lat, do 1914 r., dyrektorem generalnym był Paweł de Vassal.

Rada Zarządzająca Towarzystwa miała siedzibę w Warszawie, a dyrekcja, której podlegały zagłębiowskie zakłady, mieściła się w Sosnowcu przy ul. Głównej (obecnie 3 Maja). Obowiązki dyrektorów pełnili kolejno: Alfons Sużecki, Alfons Rogalewicz, M. de Saint Quentin, L. Żukowski. Istotną rolę w działalności Towarzystwa odgrywali główni inżynierowie: kopalni węgla - Stanisław Stratilatta oraz zakładów cynkowych - Stanisław Gadomski.

W 1895 r. spółka nabyła majątek Towarzystwa Kopalń i Hut w Milowicach, w skład którego wchodziła kopalnia "Wiktor" i posiadłości ziemskie. W ten sposób Towarzystwo Sosnowieckie stało się największym przedsiębiorstwem górniczo-hutniczym w Zagłębiu Dąbrowskim. Należały do niego kopalnie węgla kamiennego: „Jerzy” w Niwce (przemianowana potem na "Niwkę"), "Ignacy" w Zagórzu (późniejsza "Mortimer"), "Wiktor" w Milowicach (później [[Kopalnia "Milowice" (Sosnowiec)|"Milowice"), kopalnia galmanu "Bolesław" w Bolesławiu, huta cynku "Paulina" w Zagórzu, walcownia "Emma", fabryka bieli cynkowej w Sosnowcu, Odlewnia Żelaza i Zakłady Mechaniczne w Niwce oraz majątki ziemskie i liczne nie eksploatowane jeszcze pola górnicze: na obszarze Gzichowa i Zagórza o powierzchni 4899 ha, rud galmanu w Gzichowie i Bolesławiu o powierzchni 2156 ha i rud żelaza w Zagórzu - 281 ha.

W latach 1904 - 1908 wybudowano nowoczesną, głębinową kopalnię "Klimontów" z szybami "Jan" i "Władysław", w 1912 r. oddano do użytku kolejny szyb - "Kazimierz" w kopalni „Jerzy”, a w 1913 r. uruchomiono [[Kopalnia "Klimontów II" (Sosnowiec)|kopalnię "Klimontów II".

Na terenach należących do Towarzystwa Sosnowieckiego wydobywało węgiel ponadto kilkanaście małych, płytkich kopalń, które dzierżawili prywatni przedsiębiorcy: („Alwina”, „Helena”, „Jadwiga”, „Jarosław” i [Kopalnia "Orion" (Sosnowiec)|„Orion”]] w Niwce, "Barbara" w Klimontowie, "Jakub" w Milowicach, "Matylda" w Dąbrowie Górniczej, "Ryszard" w Sosnowcu, "Staszic" i "Wańczyków" w Zagórzu i in.).

W wielozakładowym przedsiębiorstwie jakim było Towarzystwo Sosnowieckie eksploatacja węgla odgrywała główną rolę. Produkcja węgla w kopalniach należących do spółki wynosiła przykładowo: w 1893 r. - 1.028.000 ton, co stanowiło 32,5 % wydobycia w Zagłębiu Dąbrowskim, w 1895 r. -1.537.000 ton i odpowiednio 42%, w 1900 r. -1.398.000 (34%), 1902 r. -1.377.000 (32%), 1913 r. -1.372.000 (20,1 %). W 1901 r. kopalnie Towarzystwa zatrudniały 5.457 robotników.

Do przedsiębiorstwa należała również wspomniana wyżej kopalnia galmanu "Bolesław". Wyprodukowany tutaj surowiec kierowano do |huty "Paulina" w Zagórzu, gdzie wytwarzano metaliczny cynk. Jego produkcja wahała się w zależności od koniunktury od 2.200 ton (lata 90. XIX w.) do 4.656 ton (1904 r.) i 3.016 ton (1913 r.). W innym zakładzie Towarzystwa, walcowni "Emma" z cynku produkowano blachę. Obok "Emmy", która zatrudniała od 5 do 75 robotników (unieruchomiona w latach 1914 - 1921, zlikwidowana w 1925 r.) funkcjonowała niewielka fabryka bieli cynkowej zatrudniająca ok. 20 osób.

Większym zakładem była Odlewnia Żelaza i Warsztaty Mechaniczne w Niwce. Wytwarzano tu podnośniki, przesuwalnie wagonów, pompy i maszyny do obróbki metalu. Przed I wojną światowa zatrudnienie dochodziło do 200 osób, a moc zainstalowanych maszyn wynosiła 150 KM.

Towarzystwo Sosnowieckie było dobrze prosperującym przedsiębiorstwem osiągającym wysokie zyski. Wzrosły one z 248.000 rubli w 1891 r. do ok. 2.000.000 rubli w latach poprzedzających wybuch I wojny światowej. Znaczną ich część przeznaczano na działalność inwestycyjną - rozbudowywano istniejące zakłady produkcyjne, montowano nowe maszyny i urządzenia itp. Część zysków wypłacano akcjonariuszom w postaci dywidend. Towarzystwo posiadało własne szkoły, szpital, ambulatoria, kasy Bratniej Pomocy, Kasę Pożyczkową. Wybuch I wojny światowej przerwał działalność dobrze prosperującego przedsiębiorstwa. Dawną pozycję odzyskało ono w okresie międzywojennym. Kapitał akcyjny wynosił wówczas 29.750.000 zł. Większość akcji posiadali kapitaliści francuscy.

Nową inwestycję po odzyskaniu niepodległości stanowiła kopalnia "Modrzejów" wybudowana w 1919 r. (początkowo była częścią kopalni "Jerzy"). Z kolei w latach 20. przestały funkcjonować zakłady cynkowe (huta "Pau1ina", walcownia "Emma" i fabryka bieli cynkowej).

Duże zmiany nastąpiły w górnictwie węglowym w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego. Wybudowaną przed wybuchem I wojny światowej kopalnię "Klimontów II" (przejściowo nosiła nazwę "Jadwiga") zamknięto w 1930 r. Wskutek zmniejszenia się zapotrzebowania na węgiel, w 1933 r. unieruchomiono, a następnie zatopiono "Klimontów" i "Mortimer". Pozostałe kopalnie Towarzystwa - "Milowice", "Niwka" i "Modrzejów", wyróżniające się wysokim poziomem technicznym, wyprodukowały w 1938 r. 1.191.856 ton węgla przy zatrudnieniu 3.196 robotników. Oprócz kopalń do spółki należała fabryka maszyn - Centralne Zakłady Mechaniczne w Niwce, rozbudowane i unowocześnione w latach międzywojennych, zatrudniające blisko 400 robotników oraz majątki ziemskie. Część gruntów (400 ha) Towarzystwo przeznaczyło na ogródki działkowe i pod uprawę rolną dla swoich robotników, zwłaszcza pozostających bez pracy. Towarzystwo Sosnowieckie utrzymywało liczne ochronki oraz kuchnie dla najuboższych rodzin.

W okresie II wojny światowej cały majątek Towarzystwa Kopalń i Zakładów Hutniczych Sosnowieckich przejął Główny Urząd Powierniczy Wschód, który z dniem 1 stycznia 1942 r. przekazał go pruskiemu koncernowi Prussische Bergwerks- und Hutten - A. G. Preussag.

Po wojnie wszystkie zakłady Towarzystwa upaństwowiono.

Bibliografia

• Małgorzata Śmiałek, Zbigniew Studencki: Sosnowieckie ABC, tom VII. Muzeum w Sosnowcu, 2008, s. 59-62. ISBN 978-83-89199-37-9.