Porąbka (Sosnowiec)

Herb Porąbki

Porąbka - dzielnica Sosnowca granicząca od zachodu z Zagórzem i Klimontowem, wschodu z Kazimierzem i Maczkami, północy ze Strzemieszycami. W 1967 uzyskała prawa miejskie, lecz już w 1973 została przyłączona do Kazimierza Górniczego, a w 1975 wraz z nim do Sosnowca.

W Porąbce urodził się Edward Gierek - w dzieciństwie mieszkał, w robotniczej rodzinie, w okolicy skrzyżowania dzisiejszych ulic Wiejskiej i Szenwalda

Historia

Pierwotnie wieś utworzona na wyrębie leśnym puszczy Pakosznickiej, ulokowana na prawym brzegu potoku Bobrek. Jej początki nie są znane. Istnienie wsi zostało odnotowane w dokumencie z 1326 roku, odnoszącym się do opłaty świętopietrza składanego przez jej mieszkańców. Informacje te potwierdza w XV wieku Jan Długosz w Liber Beneficiorum. Od 1390 do 1789 roku była własnością biskupów krakowskich i wchodziła w skład majątku klucza sławkowskiego. W późniejszych latach wieś wielokrotnie zmieniała właścicieli.

Około 1920 roku nabyło ją Warszawskie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Hutniczych. We wsi wydzieliły się osady - przysiółki, tzw. Morze Czarne, Bór Porębski, "Za wodą" (Zawodzie), a także Maćki. W II połowie XIX wieku rozwinęło się tutaj górnictwo węglowe, które zmieniło charakter wsi, przeobrażając ja w osadę przemysłową. Tworzyły się kolonie robotnicze: Kazimierz, Juliusz, Szmejka. W 1860 roku powstała pierwsza kopalnia odkrywkowa (własność Kriegera). Na jej miejscu w 1874 roku Warszawskie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Hutniczych uruchomiło kopalnię "Wiktor", a następnie "Kazimierz", która w roku 1938 połączyła się z pobliską kopalnią "Juliusz", eksploatowaną od 1914 roku. Do 1950 roku Porąbka przynależała do gminy olkusko-siewierskiej, a następnie wchodziła w skład gminy Kazimierz w powiecie będzińskim. W 1954 roku stałą się gromadą, w 1956 osiedlem, a w 1967 roku otrzymała status samodzielnego miasta, który utraciła w 1973 roku, kiedy przyłączono ją do Kazimierza Górniczego. Po przeprowadzeniu reformy administracyjnej została wchłonięta przez organizm miejski Sosnowca.

Bibliografia

• Małgorzata Śmiałek, Dzielnice Sosnowca - Zarys dziejów, Sosnowiec, 2004
• Małgorzata Śmiałek, Dzielnice Sosnowca - Porąbka, Kazimierz Górniczy, Ostrowy Górnicze, Sosnowiec, 2009

. Porąbka, dawna wieś położona na prawym brzegu rzeki Bobrek, wśród lasów, należy do naj starszych miejscowości w Zagłębiu Dąbrowskim. Kiedy została założona nie sposób jednoznacznie określić. Autor monografii Porąbki, Jan Jelonek, który przeprowadził rozległe badania źródłowe, ustalił, iż je/po- czątki sięgają co najmniej XIV wieku. Według niego Porambka (pod taką nazwą występowała) była p\erwotnie wsią szlachecką osadzoną na prawie magdeburskim. W 1390 roku należała do rycerza Abrahama z Woj kowa (Wojkowic Kościelnych), który "za zgodą króla Władysława Jagiełły 5 sierp- nia 1390 roku sprzedał ją Janowi, biskupowi krakowskiemu za 250 grzywien praskich"l . W ten sposób stała się własnością biskupów krakowskich, co póź- niej potwierdził Jan Długosz2 . Powyższe ustalenia podważyła dr Bożena Czwojdrak z Uniwersytetu Ślą- skiego, na konferencji poświęconej osadnictwu nad Przemszą i Brynicą w średniowieczu, łącząc je z inną miejscowością o tej samej nazwie, leżącąjako- by koło Jaworzna. Czas powstania "naszej" Porąbki przesunęła na XV wiek, zakwestionoWała' wnież fakt jej przynależności do biskupów krakowskich. Stano. ko swoje o arła na zapisach J. Długosza w Liber beneficiornm uzna- jąc,jak się., łko drugi z nich za odnoszący się do późniejszej dzielnicy Sosnowca3. . Żyjący w XV wieku J. Długosz we wspomnianym dziele wymienia Porąbkę dwukrotnie. Pierwszy zapis informuje, iż wieś była własnością bisku- pa krakowskiego i należała do parafii w Jaworznie. Posiadała 15 łanów kmie- cych, karczmę i zagrodę. Wpłacała dziesięcinę konopną i snopową dla kościo- ła w Mysłowicach (7 grzywien) oraz dla kościoła w Jaworznie w tej samej wysokości. Drugi zapis brzmi: "Porambka - wieś w parafii Mysłowice

(Misiowice)... Jest tam także sołectwo w polami, z których dziesięcinę sno- pową daje się do Mysłowic w wysokości pół grzywny"4 . J. Jelonek nie ma żadnych wątpliwości, iż oba zapisy dotyczą tej samej wsi. Takie samo stanowisko zajął J. Przemsza-Zieliński, który drugi zapis uznał za poprawkę autorską J. Długosza, uzupełniającą pierwszą informację5 . Według opinii obu autorów Porąbka była własnością biskupów krakow- skich i wchodziła w skład majątku klucza sławkowskiego - rozległego teryto- rium graniczącego z księstwem siewierskim i starostwem będzińskim. Istnie- nie Porąbki w obrębie tych dóbr potwierdzają późniejsze dokumenty. Granice wsi, wraz z przysiółkami, określił J. Jelonek na podstawie mapy gruntów z 1857 roku: "Od północy Porąbka graniczyła z lasem wsi Zagórze i w części z lasem państwowym nadleśnictwa Gołonóg, od wschodu z gruntami wsi Grabocin oraz Niemce (obecnie Ostrowy Górnicze) i dalej przez las pań- stwowy do Maczek, gdzie granica dochodziła do lasu gminy Sławków. Od strony południowej, od Maczek na wschodzie do Boru Porębskiego na zachodzie, granica podąża doliną rzeki Białej Przemszy. Porąbka graniczy tu- taj z gruntami wsi Długoszyn i Jaworzno. Po stronie zachodniej koryto rzeki Bobrek oddzielało tereny Porąbki od gruntów wsi Niwka, Bobrek i częściowo Klimontów. Na wysokości Rabki granica pochyla się ku zachodowi i następ- nie po granicy pól wsi Zagórze biegnie ku północy"6 . Jak wynika z powyższego opisu wieś obejmowała duży obszar, którego znaczną część stanowiły lasy. Trudno jest ustalić przebieg granic Porąbki we wcześniejszych okresach. J. Jelonek uważa, iż był on podobny. Do wioski należały niewielkie osady leśne: Czarne Morze (według Kantora-Mirskiego w XV wieku stały tu trzy chałupy) i Za Wodą (późniejsze Zawodzie), a także Bór Porębski i Macki. Znacznie później wykształciły się kolonie Szmejka, Juliusz, Kazimierz, Pekin. We wsi urzędował sołtys, który posiadał własne pole oraz młyn i karcz- mę. Biskupi wykupili sołectwo i sami naznaczali sołtysów. Nie znamy więk- szości ich nazwisk. Z fragmentarycznych źródeł wynika, iż w pewnym okre-

sie, do 1539 roku karczmę i młyn użytkowali Anna Porąbczanka i Andrzej Porębski. Biskup Jakub Zadzik oddałje następnie w dożywocie Wojciechowi Radwańskiemu7. W xvn wieku przywilej na sołectwo otrzymała rodzina Majowskich, która użytkowała karczmę do końca XVIII wieku8 . Rozwój Porąbki został zahamowany w XVII wieku wskutek działań wo- jennych. Sławków i wioski klucza ucierpiały od wojsk szwedzkich oraz żołnie- rzy chorągwi hetmana polnego i marszałka wielkiego Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, który przybył do Sławkowa w 1659 roku na leże zimowe. Straty w kluczu były ogromne. Spadła liczba ludności, z 15 łanów zasiedlonych w Porąbce zostało tylko 9 9. Chłopi z Porąbki odrabiali pańszczyznę w folwarku Strzemieszyce Wiel- kie. Powinności należne właścicielowi spłacali częściowo czynszem. Wyko- nywali ponadto doraźne prace, takie jak np. wywóz drzewa z lasów, przywie- zienie soli z Wieliczki, dostarczenie do Krakowa rud ołowiu wydobytych w kluczu sławkowskim i in. Byli wolni - mogli opuszczać swoje zagrody pod warunkiem zapewnienia następcy. W 1789 roku Sejm Czteroletni podjął uchwałę o konfiskacie dóbr bisku- pich. Tereny klucza sławkowskiego z Porąbką przeszły na własność skarbu państwa. Wyznaczono prywatnych dzierżawców wsi. Nie wiadomo kto przejął Połąbkę. W 1795 roku Porąbka weszła w skład pruskiego Nowego Śląska, należa- ła do powiatu siewierskiego. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego (1807) Napoleon przekazał ten teren (reaktywował Księstwo Siewierskie o znacznie większym obszarze) marszałkowi Janowi Lannesowi księciu Montebello. Prze- prowadzono wówczas wiele zmian organizacyjnych we wsi. Od sołectwa oddzielono karczmę wraz z gruntami i przeznaczono na osobną dzierżawę. Grunty sołectwa natomiast p,odzielono na dwie części - jedną z nich z domem mieszkalnym i innymi budynkami, otrzymała w dożywocie rodzina Dembiń- skich, a drugą, położoną za rzeką Bobrek od strony Zawodzia, rozdzielono \między chłopów.

W 1812 roku rząd Księstwa Warszawskiego skonfiskował na rzecz skar- bu posiadłości spadkobierców marszałka Lannesa. Do utworzonej na tych terenach gminy olkusko-siewierskiej, z siedzibą wójta w Dąbrowie, weszła również Porąbka. Po kongresie wiedeńskim znalazła się w granicach Króle- stwa Polskiego, w obwodzie, a następnie powiecie olkuskim województwa krakowskiego, z siedzibą władz w Kielcach. W 1842 roku utworzono gubernię kielecką, a w latach 1845-1867 tereny z Porąbką stanowiły część guberni radomskiej. Od 1867 roku wieś należała do powiatu będzińskiego, włączonego do guberni piotrkowskiej. Głównym zajęciem mieszkańców Porąbki w dalszym ciągu było rolnic- two. W związku z rozpoczęciem wydobycia węgla kamiennego w Zagłębiu część tzw. wsi skarbowych została oddana w uposażenie Urzędowi Górnicze- mu Okręgu Zachodniego. Nie oznaczało to zniesienia pańszczyzny - odrabia- no ją nadal, częściowo lub całkowicie w kopalniach. Chłopi z Porąbki mieli wyznaczane "dniówki" pańszczyźniane w kopalniach "Reden" w Dąbrowie i "Feliks" w pobliskich Niemcach. Według danych z 1827 roku większość z nich zobowiązana była do odpracowania 62 dni w roku. Z tego obowiązku zwolnieni byli sołtys, włodarz, gajowy, leśniczy, nauczyciel 10. Od 1808 roku dzieci z Porąbki uczyły się pisania, czytania i rachunków. Nauka odbywała się wyłącznie w zimie przez trzy sezony w domu nauczyciela (jako pierwszy funkcje te pełnił Tomasz Antoni Gardecki). Chłopi opłacali kolejnych nauczycieli. W 1822 ro\ru uczyło się w Porąbce 24 dzieci, a w 1827-42. Pierwsza szkoła - drewniana, z jedną salą lekcyjną i mieszkaniem dla nauczyciela, powstała we wsi na wydzielonych przez władze gminne terenach (1 ha 14 arów) w 1848 roku. Pierwszym nauczycielem w szkole był Jan Wie- lowiejski, późniejszy sołtys i właściciel Sołtysówki. W 1867 roku budynek spa- lił się. Dwa lata później postawiono nowy, który służył uczniom do 1918 roku I I . Przeprowadzone w 1864 roku uwłaszczenie objęło we wsi Porąbka i jej przysiółkach 118 gospodarstw chłopskich, jedno rzemieślnicze i jedno szkolne. Ponadto utworzono wspólnotę gromadzką w skład której weszły trzy zespoły łąk i pastwisk. Lasy, ciągnące się od Maczek do Boru Porębskiego, włączono do dóbr państwowych. Grunty karczmy przydzielono leśnictwu, od którego dzierżawili je karczmarzel2 .

Porąbkę zamieszkiwało wówczas ok. 600 osób (120 rodzin). Centralna część wsi położona była w okolicach dzisiejszych ulic Wiejskiej, Pekińskiej oraz Zawodzia. Znajdowało się tutaj 90 gospodarstw chłopskich, szkoła i zagroda kowalska. Przez wieś biegła ulica zabudowana przeważnie dwustronnie. Należące do wsi przysiółki w 1864 roku posiadały: Bór Porębski - 4 go- spodarstwa, Maczki (obok wsi Stare Maczki) - jedno gospodarstwo, Szmejka - 5 gospodarstw, Czarne Mol;Ze - 15 gospodarstw zagrodniczych. Między wsią i Zawodziem, przy skrzyżowaniu traktów Sławków - Bę- dzin i Porąbka - Modrzejów, stała karczma, której grunty wchodziły enklawą w pola mieszczące się obok Sołtysówki. Sołtysówkę, po śmierci Dembińskich, dzierżawił od skarbu państwa, a następnie wykupił (1877) wspomniany wcze- śniej Jan Wielowiejski. W 1898 roku sprzedał ją Stanisławowi Rejcherowi, żydowskiemu kupcowi z Sosnowca, który część ziemi wydzierżawił chłopom. Kolejnym właścicielem Sołtysówki (od 1923 roku) było Warszawskie Towa- rzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Hutniczych. Dokonywało ono wymiany gruntów z chłopami; z czasem Sołtysówka stała się własnością gromadzką, na terenie której w okresie międzywojennym wybudowano Dom Gromadzki. Od II połowy XIX wieku w Porąbce zaczął rozwijać się przemysł górni- czy. Około 1860 roku powstała tutaj pierwsza kopalnia odkrywkowa węgla kamiennego, założona przez Kriegera. Jej żywot byłjednak krótki. Pokładami wę~la na tym terenie interesował się kupiec Fedor Scherner z Granicy, który w 1872 roku wydzierżawił od chłopów w Porąbce działki w celu poszukiwania na nich "płodów mineralnych kopalnych" (akt notarialny dotyczący tej trans- akcji przechowywany jest w naszym Muzeum). Nie podjąłjednak robót, gdyż nie otrzymał na nie pozwolenia władz. Działalność inwestycyjną rozpoczęła natomiast spółka akcyjna założona przez warszawskiego bankiera Leopolda Kronenberga wspólnie z Jakubem Natansonem; profesorem Szkoły Głównej w Warszawie i Gustawem Findeisenem, dyrektorem Towarzystwa Drogi Żela- znej Warszawsko-Wiedeńskiej, występująca od 1874 roku pod nazwą War- szawskiego Towarzystwa Kopalń Węgla i Zakładów Hutniczych w Niem- cach. W 1874 roku spółka uruchomiła w Porąbce niewielką kopalnię "Wiktor", która prowadziła wydobycie przez kilka lat (do 1879 roku). Do rozwoju gospodarczego wsi i powstania osady przemysłowej w za- sadniczy sposób przyczyniła się działalność produkcyjna kopalni "Kazimierz". Jej budowę, na gruntachporębskich, w pobliżu kolonii Szmejka, rozpoczęto