|
|
| (Nie pokazano 8 wersji utworzonych przez 5 użytkowników) |
| Linia 1: |
Linia 1: |
| [[Plik:Slawkow ruiny zamku.jpg|thumb|200px|Ruiny wieży mieszkalno-obronnej [[Zamek biskupów krakowskich w Sławkowie|zamku biskupów krakowskich w Sławkowie]] (XIII wiek). Prawdopodobnie jeszcze w XVI w. znajdowała się tutaj administracja klucza sławkowskiego.]]
| | '''Klucz Sławkowski''' - wydzielony administracyjnie obszar z województwa krakowskiego złożony miasta [[Sławków|Sławkowa]] oraz kilkunastu wsi należących do biskupów krakowskich, usytuowanych częściowo na obszarze obecnych miast [[Sosnowiec]], [[Dąbrowa Górnicza]], Jaworzno i Mysłowice oraz [[Powiat olkuski|powiatów olkuskiego]], chrzanowskiego i bieruńsko-lędzińskiego. Był jednym z najstarszych posiadłości biskupstwa krakowskiego. Klucz sławkowski był częścią włości biskupich ciągnących się wzdłuż granicy małopolsko-śląskiej od Lipowca do [[Koziegłowy|Koziegłów]]. Graniczył od południa z kluczem lipowieckim, a od zachodu z [[Księstwo Siewierskie|księstwem siewierskim]]. |
| [[Plik:Slawkow dwor biskupi.jpg|thumb|200px|Budynek dawnego dworu biskupiego - tutaj w XVII–XVIII w. mieściła się siedziba zarządzającego kluczem sławkowskim biskupiego starosty.]]
| |
| [[Plik:SCHLACA.jpg|thumb|200px|Panorama Sławkowa w XVI wieku – na pierwszym planie na dole rysunku widoczne dymiące piece hutnicze.]]
| |
| [[Plik:Austeria w Slawkowie.jpg|thumb|200px|XVIII-wieczna [[Austeria sławkowska|karczma sławkowska]]]]
| |
| '''Sławkowski [[Klucz (majątek ziemski)|klucz]] dóbr biskupich''' ([[Łacina|łac]].: ''clavis Slavcoviensis''<ref>Stanisław Kuraś (red.): ''Ordynacje i ustawy wiejskie: z Archiwów Metropolitalnego i Kapitulnego w Krakowie, 1451-1689'', Wydawnictwo PWN, Warszawa 1960, s. 31.</ref>, [[Język niemiecki|niem]].: ''Herrschaft Sławków''<ref>Johann Philipp von Carosi: ''Reisen durch verschiedene polnische Provinzen, mineralischen und andern Inhalts'', cz. II, Lipsk 1784, s. 220.</ref>, po polsku zwany również biskupim "starostwem sławkowskim") stanowił od XIII do XVIII wieku wydzielony administracyjnie z [[Województwo krakowskie (I Rzeczpospolita)|województwa krakowskiego]] (kasztelania majątkowa) obszar miasta [[Sławków|Sławkowa]] oraz kilkunastu wsi należących do [[Biskupi krakowscy|biskupów krakowskich]], usytuowanych częściowo na obszarze obecnych miast [[Sosnowiec]], [[Dąbrowa Górnicza]], [[Jaworzno]] i [[Mysłowice]] oraz powiatów [[Powiat olkuski|olkuskiego]], [[powiat chrzanowski|chrzanowskiego]] i [[Powiat bieruńsko-lędziński|bieruńsko-lędzińskiego]]. Należał do najstarszych (obok [[Klucz kielecki|klucza kieleckiego]]<ref>S. Szczur: ''Kościół krakowski w tysiącleciu'', Znak 2000, s. 75.</ref>) posiadłości biskupstwa krakowskiego. Klucz sławkowski był częścią włości biskupich ciągnących się wzdłuż granicy małopolsko-śląskiej od [[Lipowiec (zamek)|Lipowca]] do [[Koziegłowy (województwo śląskie)|Koziegłów]]. Graniczył od południa z [[Klucz lipowiecki|kluczem lipowieckim]], a od zachodu z [[Księstwo siewierskie|księstwem siewierskim]]. Wbrew niektórym opiniom<ref>{{SgKP|X|783|Sławków}}</ref><ref>Z. Gloger: ''Geografia historyczna ziem dawnej Polski'', Kraków 1903, reprint wydany przez Wydawnictwo "Wiedza Powszechna", Warszawa 1991, ISBN 83-214-0883-4, s. 180[http://www.intratext.com/IXT/POL0080/_PX.HTM]; M. Baliński, T. Lipiński: ''Starożytna Polska pod względem historycznym, geograficznym i statystycznym'', t. 2, wyd. 2, Warszawa 1885, s. 141.</ref> nie wchodził jednak nigdy w skład tego księstwa, znajdując się do końca epoki przedrozbiorowej w województwie krakowskim<ref>Z. Noga: ''W okresie nowożytnym'', w: F. Kiryk (red.): ''Dzieje Sławkowa'', Kraków 2001, s. 107. Patrz też: Mapa Księstwa Siewierskiego (w skali 1 : 225 000) opracowana i wydana przez [[Karol de Perthées|Karola de Perthéesa]], Paryż 1791 oraz "Mapa województwa krakowskiego w dobie Sejmu Czteroletniego 1788 – 1792" (w skali 1 : 200 000) opracowana przez Karola Buczka pod kierunkiem prof. Władysława Semkowicza, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1929.</ref>. Na mocy przywilejów potwierdzonych po raz pierwszy w 1286 biskupi sprawowali w kluczu półudzielną władzę świecką, łącznie z prawem stanowienia i pobierania podatków oraz władzą sądowniczą. Biskupstwo krakowskie posiadało też pełne prawa do eksploatycji minerałów, udzielało przywilejów na ich poszukiwanie, wydawało ordynacje górnicze, mianowało własne władze i pobierało [[Olbora|olborę]]<ref>J. Padzur (red.), ''Z dziejów górnictwa i hutnictwa'', Wyd. Geologiczne, t. 8-10, s. 333.</ref>. Tworząca klucz biskupi jednostka administracyjna nosiła w różnych czasach różne nazwy i zmieniała z czasem swój zasięg terytorialny. | |
|
| |
|
| Pierwszy znany zarządca kasztelanii sławkowskiej – wojski Augustyn (''Augustinus tribunus de Zlaucow'') – wymieniony został w dokumencie z 1238 roku<ref>''Monografia cystersów w Mogile. Zbiór dokumentów klasztoru mogilskiego'', oprac. E. Janota, Kraków 1867, nr 16.</ref>. Wiadomo, że w XIV wieku wchodziły w skład kasztelanii obok Sławkowa osady [[Jaworzno]], [[Ciężkowice (Jaworzno)|Ciężkowice]], [[Jeleń (Jaworzno)|Jeleń]] i [[Strzemieszyce]]. W 1279 [[Bolesław V Wstydliwy|Bolesław Wstydliwy]] nadał biskupom krakowskim wieś [[Bolesław (powiat olkuski)|Bolesław]], która włączona została w skład klucza. W 1390 biskup [[Jan Radlica]] nabył i włączył w obszar klucza wieś [[Porąbka (Sosnowiec)|Porąbka]]. W 1391, po otrzymaniu przez biskupa Radlicę w charakterze odszkodowania od księcia raciborskiego [[Jan II Żelazny|Janusza]] wsi [[Imielin]], [[Kosztowy]] i [[Chełm Śląski|Chełm]], weszły one w skład klucza sławkowskiego, stanowiąc odtąd polską enklawę na Śląsku (w połowie XV wieku zaliczane do klucza sławkowskiego<ref>''Studia historyczne'', Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział Kielce, Polska Akademia Nauk, Komisja Nauk Historycznych, z. 37, 1994, s. 411 [http://books.google.com/books?id=DAppAAAAMAAJ&q=%22w+po%C5%82owie+XV+w.+zosta%C5%82y+ponadto+zaliczone+do+klucza+s%C5%82awkow-skiego%22&dq=%22w+po%C5%82owie+XV+w.+zosta%C5%82y+ponadto+zaliczone+do+klucza+s%C5%82awkow-skiego%22&hl=de&cd=1].</ref>, weszły następnie na stałe w skład [[Klucz lipowiecki|klucza lipowieckiego]]). W XIV wieku mówi się o okręgu (''districtus'')<ref>''Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej św. Wacława'', t. I nr 88, 381, 382; t. II nr 369.</ref>, a od pierwszej połowy XV wieku o biskupim "starostwie" sławkowskim. Starostwo sławkowskie utrzymało się do 1790, kiedy dobra całego klucza zostały zsekularyzowane i przeszły na własność [[Skarb Państwa|skarbu państwa]]. Natomiast struktura organizacyjna samego klucza sławkowskiego istniała jeszcze przez kilka następnych lat, a jego dobra dzierżawione były przez skarb państwa osobom prywatnym do czasu ich rozcięcia granicą prusko-austriacką po [[III rozbiór Polski|trzecim rozbiorze Polski]]. W 1796 część wsi klucza sławkowskiego razem ze Sławkowem weszła w skład pruskiego [[Nowy Śląsk|Nowego Śląska]], natomiast wsie położone na wschodnim brzegu [[Biała Przemsza|Białej Przemszy]] w skład [[Austria|Austrii]], co przypieczętowało rozpad klucza. Z pozostałości klucza Prusacy utworzyli rządową ekonomię Sławków, wcieloną w [[Królestwo Kongresowe|Królestwie Polskim]] w 1816 w skład dóbr górniczych. Ekonomia ta zlikwidowana została w 1866.
| | Zasięg klucza w róznych okresach od XIII do XVIII wieku był zmienny. W skład klucza sławkowskiego wchodziły, w całości lub częściowo, następujące miejscowości: [[Błędów (Dąbrowa Górnicza)|Błędów]], [[Bolesław (gm. Bolesław)|Bolesław]], [[Bukowno]], Byczyna, [[Chełm (gm. Wolbrom)|Chełm]], Ciężkowice, Dąbrowa Narodowa, Długoszyn, [[Gołonóg (Dąbrowa Górnicza)|Gołonóg]], Imielin, Jaworzno, Jeleń, Kosztowy, [[Krzykawa (gm. Bolesław)|Krzykawa]], Kuźnica, Luszowice, [[Łosień (Dąbrowa Górnicza)|Łosień]], [[Okradzionów (Dąbrowa Górnicza)|Okradzionów]]<ref>Kulej G.: Okradzionów w sławkowskim kluczu dóbr biskupów krakowskich [w] [[Sławków. Historia - Kultura - Ludzie. 1/2017 (2)]] [[Sławków]] [[2017]], s. 65-75. Miejski Ośrodek Kultury w Sławkowie.</ref>., [[Porąbka (gm. Trzyciąż)|Porąbka]] (obejmująca obecne dzielnice [[Sosnowiec|Sosnowca]]: [[Porąbka (Sosnowiec)|Porąbka]], [[Maczki (Sosnowiec)|Maczki]], [[Ostrowy Górnicze (Sosnowiec)|Ostrowy Górnicze]] i [[Kazimierz Górniczy (Sosnowiec)|Kazimierz Górniczy]]), Sikorka, [[Strzemieszyce Małe (Dąbrowa Górnicza)|Strzemieszyce Małe]], [[Strzemieszyce Wielkie (Dąbrowa Górnicza)|Strzemieszyce Wielkie]], [[Tucznawa (Dąbrowa Górnicza)|Tuczna Baba (obecnie Tucznawa)]], [[Ząbkowice (Dąbrowa Górnicza)|Ząbkowice]]. |
|
| |
|
| W różnych okresach w skład klucza sławkowskiego wchodziły, w całości lub częściowo, następujące miejscowości: [[Błędów (Dąbrowa Górnicza)|Błędów]], [[Bolesław (powiat olkuski)|Bolesław]], [[Bukowno]], [[Byczyna (Jaworzno)|Byczyna]], [[Chełm Śląski|Chełm]], [[Ciężkowice (Jaworzno)|Ciężkowice]], [[Dąbrowa Narodowa (Jaworzno)|Dąbrowa Narodowa]], [[Długoszyn (dzielnica Jaworzna)|Długoszyn]], [[Gołonóg (Dąbrowa Górnicza)|Gołonóg]], [[Imielin]], [[Jaworzno]], [[Jeleń (Jaworzno)|Jeleń]], [[Kosztowy]], [[Krzykawa]], Kuźnica, [[Luszowice (powiat chrzanowski)|Luszowice]], [[Łosień (Dąbrowa Górnicza)|Łosień]], [[Okradzionów]], Porąbka (obejmująca obecne dzielnice [[Sosnowiec|Sosnowca]]: [[Porąbka (Sosnowiec)|Porąbka]], [[Maczki]], [[Ostrowy Górnicze]] i [[Kazimierz Górniczy]]), [[Sikorka (Dąbrowa Górnicza)|Sikorka]], [[Strzemieszyce Małe]], [[Strzemieszyce Wielkie]], [[Tucznawa|Tuczna Baba]], [[Ząbkowice]].
| | ==Literatura== |
|
| |
|
| Klucz sławkowski zarządzany był przez starostę, który działał w imieniu biskupów krakowskich. Stanowił on najwyższą władzę w kluczu i instancję apelacyjną od wyroków sądu miejskiego.
| | #[[Inwentarze i lustracje Klucza Sławkowskiego z XVII i XVIII wieku]] |
| W administracji starostę wspomagali liczni oficjaliści: podstarości, ekonomowie, pisarze prowentowi, administratorzy, rewizorzy karczm i leśni. Pod koniec XVIII wieku w kluczu działało 7 folwarków. Gospodarka rolna i hodowlana nie była jednak zbyt wydolna z uwagi na słabą jakość gleb.
| |
|
| |
|
| W XVI wieku klucz sławkowski przeżył okres rozwoju górnictwa ołowiu. W latach 1550–1575 wydobyto na terenie klucza 7000 niecek rudy ołowianej. W okresie późniejszym rozwijało się również górnictwo [[galman]]u, którego w latach 1635–1651 spławiono z klucza sławkowskiego do [[Gdańsk]]a 1814 [[Beczka (jednostka miary)|beczek]] (1 beczka = 271,36 dm³)<ref>D. Molenda: ''Początek eksploatacji galmanu na ziemiach polskich (do połowy XVII w.)'', "Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", nr 1, 1973.</ref>.
| | {{Przypisy}} |
| Około 80% gwarków stanowili mieszkańcy Sławkowa i innych miejscowości klucza. Sprawami górniczymi administrował [[żupnik]], a kwestie sporne rozstrzygał sąd żupniczy, w którego skład wchodziło oprócz żupnika również 5 ławników. Instancją nadzorczą nad urzędem żupniczym był starosta sławkowski, który uprawniony był również do wydawania frysztów, czyli licencji uprawniających do prowadzenia robót górniczych. Starosta rozpatrywał również apelacje od wyroków sądu żupniczego.
| |
|
| |
|
| Ważnym elementem gospodarki klucza były przynoszące duże dochody [[propinacja|przywileje propinacyjne]] mieszczan sławkowskich. Na podstawie szeregu przywilejów biskupich mieszkańcy wsi klucza i osiedli tam karczmarze tylko w Sławkowie mogli zaopatrywać się w piwo i wódkę. Jeden z XVIII-wiecznych dokumentów ostrzega: {{CytatD|''gdyby kto doniesiony został, że trunki zbyteczne w cudzych domach klucza sławkowskiego pija, takowemu prowent dwa garce wody wstawić rozkaże, za które tak jak za wódkę zapłacić zobowiązany''}} Karczmarze klucza do końca epoki przedrozbiorowej mieli obowiązek zaopatrywać się w towar wyłącznie w Sławkowie, co obwarowane było groźbą kary cielesnej, przepadku gorzałki i utraty przywileju na karczmę.
| |
|
| |
| {{Przypisy}}
| |
|
| |
|
| == Bibliografia ==
| | [[Kategoria: Historia]] |
| {{bibliografia start}}
| |
| # Johann Philipp von Carosi: ''Reisen durch verschiedene polnische Provinzen, mineralischen und andern Inhalts'', cz. II, Lipsk 1784.
| |
| # [[Feliks Kiryk]] (red.): ''Dzieje Sławkowa'', Kraków 2001.
| |
| # K. Kozłowski: ''Kopalnie klucza sławkowskiego'', Biblioteka Warszawska, t. 190, Warszawa 1889.
| |
| # H. Madurowicz-Urbańska: ''Gospodarstwo folwarczne w dobrach biskupstwa krakowskiego na pograniczu polsko-śląskim w XVII i XVIII wieku'', Zeszyty Naukowe UJ, nr 56, Prace Historyczne, z. 9, 1962, s. 41.
| |
| # D. Molenda: ''Początek eksploatacji galmanu na ziemiach polskich (do połowy XVII w.)'', "Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", nr 1, 1973.
| |
| # ''Studia historyczne'', Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział Kielce, Polska Akademia Nauk, Komisja Nauk Historycznych, z. 37, 1994, s. 411.
| |
| # [[Stanisław Szczur]]: ''Kościół krakowski w tysiącleciu'', Znak 2000.
| |
| {{bibliografia stop}}
| |
Klucz Sławkowski - wydzielony administracyjnie obszar z województwa krakowskiego złożony miasta Sławkowa oraz kilkunastu wsi należących do biskupów krakowskich, usytuowanych częściowo na obszarze obecnych miast Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza, Jaworzno i Mysłowice oraz powiatów olkuskiego, chrzanowskiego i bieruńsko-lędzińskiego. Był jednym z najstarszych posiadłości biskupstwa krakowskiego. Klucz sławkowski był częścią włości biskupich ciągnących się wzdłuż granicy małopolsko-śląskiej od Lipowca do Koziegłów. Graniczył od południa z kluczem lipowieckim, a od zachodu z księstwem siewierskim.
Zasięg klucza w róznych okresach od XIII do XVIII wieku był zmienny. W skład klucza sławkowskiego wchodziły, w całości lub częściowo, następujące miejscowości: Błędów, Bolesław, Bukowno, Byczyna, Chełm, Ciężkowice, Dąbrowa Narodowa, Długoszyn, Gołonóg, Imielin, Jaworzno, Jeleń, Kosztowy, Krzykawa, Kuźnica, Luszowice, Łosień, Okradzionów[1]., Porąbka (obejmująca obecne dzielnice Sosnowca: Porąbka, Maczki, Ostrowy Górnicze i Kazimierz Górniczy), Sikorka, Strzemieszyce Małe, Strzemieszyce Wielkie, Tuczna Baba (obecnie Tucznawa), Ząbkowice.
Literatura
- Inwentarze i lustracje Klucza Sławkowskiego z XVII i XVIII wieku
Przypisy
