Zagłębie Dąbrowskie
Zagłębie Dąbrowskie – region historyczno-geograficzny w zachodniej Małopolsce, na pograniczu z Górnym Śląskiem. Obejmuje wschodnią część obecnego województwa śląskiego (stąd często, ale błędnie, zaliczane jest do Śląska) a według poglądów części historyków również zachodnią część województwa małopolskiego (Olkusz). Stanowi północno-wschodnią część Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.
Granice
Zagłębie Dąbrowskie obejmuje nastepujące jednostki administracyjne:
- Sosnowiec – 221 tys. mieszkańców – najludniejsze miasto Zagłębia Dąbrowskiego
- Dąbrowa Górnicza – 128 tys. mieszkańców – największy ośrodek przemysłowy i największe obszarowo miasto Zagłębia (189 km kw.)
- Będzin- 59 tys. mieszkańców – historyczna stolica regionu
- Czeladź – 34 tys. mieszkańców – najstarsze miasto Zagłębia Dąbrowskiego
- Wojkowice – 9 tys. mieszkańców
- Sławków – 7 tys. mieszkańców – obok Czeladzi i Siewierza jedno z najstarszych miast regionu, historyczne centrum biskupiego klucza sławkowskiego.
- miasto i gmina Siewierz – 12 tys. mieszkańców – jedno z najstarszych miast i historycznych centrów regionu, w przeszłości stolica księstwa siewierskiego.
- gmina Bobrowniki – 11 tys. mieszkańców
- gmina Psary – 11 tys. mieszkańców
- gmina Mierzęcice – 7,3 tys. mieszkańców
- gmina Ożarowice (powiat tarnogórski) – 5,4 tys. mieszkańców.
Zagłębie w swym "najpewniejszym kształcie" obejmuje zatem obszar powiatu będzińskiego, częściowo powiatu tarnogórskiego(Ożarowice) oraz powiatów grodzkich: Sosnowiec i Dąbrowa Górnicza. Najwyraźniej tożsamość zagłębiowska zarysowana jest bowiem tam, gdzie najwyraźniej daje się poznać odrębność, czyli na granicy ze Śląskiem. Stąd ewenement, że z biegiem czasu miasto graniczne Sosnowiec, stało się również stolicą regionu. Region rozciąga się więc od Sosnowca "promieniście" w kierunku północnym, północno-wschodnim i wschodnim. Z racji tej wyrazistości świadomości regionalnej na pograniczu ze Śląskiem, występuje pewne zróżnicowanie świadomości zasięgu regionu, idąc w tych wspomnianych kierunkach odchodzących promieniście od stolicy. Jedne opinie bowiem głoszą, iż region sięga poza Zawiercie i Olkusz, tworząc "Zagłębie Wielkie", inne natomiast tych miast nie wliczają w skład regionu. Pod względem hydrograficznym region ten można częściowo utożsamić z dorzeczem Przemszy, czyli jako region z Przemszą w centrum, względnie region w niecce dorzecza Warty od północy, oparty na Brynicy od zachodu, a następnie zamknięty od południa na Białej Przemszy, czyli historycznej granicy między Zagłębiem Dąbrowskim a Zagłębiem Krakowskim. Z kolei Szlaku Orlich Gniazd od wschodu.
Trzeba przy tym więc zaznaczyć, że według odczucia i opinii wielu mieszkańców Zagłębie Dąbrowskie ogranicza się wyłącznie do obszaru zakreślonego obecnymi granicami administracyjnymi miast Sosnowca, Będzina, Dąbrowy Górniczej, Czeladzi i Wojkowic. Tak postrzegający najczęściej związani są z oglądem, w którym istotą tożsamości zagłębiowskiej jest bowiem etos robotniczy związany głównie z przemysłem wydobywczym, stalowym i włókienniczym swoistego "Pięciomiasta Zagłębiowskiego", czyli wspomnianych wyżej 5 miast najczęściej kojarzonych z Zagłębiem Dąbrowskim. Automatycznie zwolennicy tej opcji muszą więc poza granice regionu wyłączać mieszkańców rolniczych rejonów powiatów będzińskiego, zawierciańskiego – nawet jeżeli jednak łączy te gminy takie samo jak w "Pięciomieście" poczucie odrębności historycznej i językowej od Śląska. Mieszkańcy Zagłębia nie mówią gwarą śląską i ich język nie wykazuje naleciałości niemieckich, jak gwara śląska. Język mieszkańców Zagłębia cechuje akcent ruchomy – w odróżnieniu od akcentu stałego na Śląsku. Mieszkańcy Zagłębia nie identyfikują się też z Galicją, gdzie w przeszłości istniał kult cesarza Franciszka Józefa. Jest to konsekwencja podziału Małopolski podczas zaborów. Istnieje natomiast większe poczucie wspólnoty z Królestwem Polskim (tzw. Kongresowym) – gdyż wraz z rozwojem górnictwa na tych ziemiach zaczęła kształtować się świadomość odrębności Zagłębia, co działo się w czasach administracyjnej przynależności do Królestwa. Pamiętać jednak należy, że to granice administracyjne regionów i państw się na tym terenie zmieniały, częstokroć za sprawą brutalnych ingerencji władzy obcej. Region był tak usytuowany, że raz przynależał do powiatu olkuskiego, raz do będzińskiego i zawierciańskiego, raz do Księstwa Siewierskiego czy Ziemi Jaworznickiej, jeżeli brać pod uwagę długie losy państwowości polskiej, w której niemal od początku pojawiają się osady w tym regionie. Czas kształtowania nazewnictwa "zagłębiowskiego" to tylko krótki czas – głównie XIX-wieczny – tej długiej historii regionu, choć nawet bezpośrednio po wyjściu z tego okresu widać zachowane szersze ujęcie regionu, np. w zagłębiowskich badaniach M. Kantora- Mirskiego, które obejmowały region w szerokim rozumieniu. Podobnie prezentuje region wydany w 1939 r. w Sosnowcu nakładem Komitetu "Przewodnik po Zagłębiu Dąbrowskim". Współcześnie takie postrzeganie regionu przejawia się w odrębnych jednostkach administracyjnych "zagłębiowskich", jak okręg wyborcze do Sejmu i Senatu, jednostka NUTS, diecezja sosnowiecka czy Zagłębiowska Strefa Gospodarcza "Gospodarcza Brama Śląska".
W tym szerszym więc, regionalnym ujęciu do Zagłębia Dąbrowskiego zaliczane są również miejscowości sąsiednie, takie jak:
- miasto Zawiercie – wraz z powiatem ziemskim – wśród historycznych centrów, jako stolica powiatu:
- miasto Poręba
- gmina Włodowice
- gmina Kroczyce
- miasto i gmina Ogrodzieniec
- miasto i Gmina Łazy
- miasto i gmina Olkusz – wraz z powiatem ziemskim – również jedno z najstarszych miast i historycznych centrów regionu, jako stolica powiatu:
- miasto i gmina Myszków – wraz z powiatem ziemskim
- miasto i gmina Koziegłowy – jedno z najstarszych miast w regionie, historycznie, jak większość powiatu myszkowskiego związane z księstwem siewierskim, czyli w dużej mierze protoplastą Zagłębia Dąbrowskiego
- miasto i gmina Żarki
- gmina Niegowa
- gmina Poraj.
Nazwa
Nazwa "Zagłębie Dąbrowskie" tłumaczy się w zasadzie samoistnie: Zagłębie oznacza teren obniżony względem otaczających go ziem. Poprzez silny związek frazeologiczny zagłębia w odniesieniu do przemysłu, ukuło się nowe, akceptowane już przez językoznawców znaczenie: obszar na którym występują i są eksploatowane złoża naturalne. Stąd mówi się np. o Zagłębiu Ruhry, Górnośląskim Zagłębiu Węglowym, Zagłębiu Wałbrzyskim. W przeciwieństwie jednak do wyżej wspomnianych nazwa Zagłębie w odniesieniu do regionu w widłach Brynicy i Białej Przemszy przyjęła się jako określenie krainy historyczno-geograficznej na podobnych zasadach jak np. Górny Śląsk. Przymiotnik: "Dąbrowskie" wziął się od jednego z silniejszych ośrodków miejsko-przemysłowych – Dąbrowy Górniczej. Zagłębie Dąbrowskie jest wschodnią częścią obszaru o wspólnych cechach przemysłowych i wspólnej strukturze urbanistycznej – Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, choć z uwagi na zasięg historycznych krain kulturowych pojęcia te wykluczają się. Nazwę "Zagłębie Dąbrowskie" wymyślił około 1850 Józef Cieszkowski, wówczas naczelny zawiadowca kopalni rządowych Zachodniego Okręgu Węglowego w Dąbrowie Górniczej.
Historia
Osobny artykuł: Historia Zagłębia Dąbrowskiego
Od VII-IX w. – ziemie Zagłębia należą do plemienia Wiślan. W końcu IX w. – jak reszta ziem Wiślan uzależniony od państwa wielkomorawskiego, a od połowy X w. – od czeskich Przemyślidów. Od ok. 990 r. – Zagłębie wchodzi w skład państwa polskiego, rządzonego przez Bolesława Chrobrego (967-1025). Od 1000 roku Zagłębie należy do diecezji krakowskiej. Po śmierci Bolesława Krzywoustego i podziale dzielnicowym Polski w 1138 r. Zagłębie pozostało w granicach dzielnicy senioralnej, która w 1146 roku przypadła Bolesławowi Kędzierzawemu. W 1179 r. Ziemia bytomska w momencie przejęcia przez Mieszka Plątonogiego została odłączona od Małopolski. Zagłębie stało się częścią Małopolski, ale na długie wieki terenem nadgranicznym początkowo z księstwem raciborskim, potem z Czechami, Prusami, Rzeszą Niemiecką i autonomicznym woj. śląskim. Do XIX wieku Zagłębie Dąbrowskie stanowiło integralną część Małopolski z wyjątkiem przynależności części regionu do księstwa siewierskiego. Większość terenów dzisiejszego Zagłębia do końca epoki przedrozbiorowej należała tym samym do biskupów krakowskich, wchodząc w skład księstwa siewierskiego i graniczącego z nim biskupiego klucza sławkowskiego. Obszar ten, w szczególności w XVI w., był terenem intensywnej eksploatacji złóż ołowiu, srebra i cynku. W okresie 1795-1806 tereny te zostały przyłączone do Prus jako prowincja Nowy Śląsk. Po kongresie wiedeńskim Zagłębie Dąbrowskie znalazło się w granicach zaboru rosyjskiego, gdzie w związku z odkryciem i eksploatacją węgla kamiennego oraz budową w 1848 roku kolei warszawsko-wiedeńskiej zaczął się tworzyć największy w królestwie okręg przemysłowy. W połowie XIX w. na powstający właśnie powiat będziński utarła się i przyjęła nazwa Zagłębie. Odrębność regionu została potwierdzona w okresie II RP, kiedy Zagłębie stanowiło część województwa kieleckiego. Dopiero od lat pięćdziesiątych XX wieku w związku z polityką PRL – niwelowania różnic pomiędzy regionami, oraz przyjazdem na Zagłębie za pracą mieszkańców z całej Polski (głównie z kieleckiego) podobieństwo do sąsiedniego (przez słynną granicę na Brynicy) Śląska staje się coraz wyraźniejsze. Warto jednak podkreślić, że urodzony i mieszkający w Czeladzi, Sosnowcu, czy w Będzinie nie będzie Ślązakiem, tylko Zagłębiakiem podobnie zresztą tak go odbierze mieszkaniec Katowic, czy Chorzowa. Dla mieszkańców pozostałej części kraju, głównie z powodu terminów: "województwo śląskie" oraz "Górnośląski Okręg Przemysłowy", Katowice i Sosnowiec stanowią ten sam region. Historycznie więc Zagłębie Dąbrowskie jest oddzielnym regionem. Odrębność Zagłębia podkreśla także Kościół katolicki – 25 marca 1992 r. została erygowana Diecezja Sosnowiecka, której granice, w znacznym stopniu, pokrywają się z szeroko rozumianym Zagłębiem. Miasta Zagłębia Dąbrowskiego częściowo tworzą wspólny obszar miejski z miastami Górnego Śląska i tworzą tzw. Górnośląski Okręg Przemysłowy. Prezydenci 17 miast Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego podpisali 9 stycznia 2006 r. deklarację utworzenia jednego dużego obszaru miejskiego, zwanego Górnośląskim Związkiem Metropolitalnym. Związek został zarejestrowany 8 czerwca 2007 roku, a w jego skład weszły: Dąbrowa Górnicza i Sosnowiec. Tworzy go 14 miast na prawach powiatu.
Linki
Stowarzyszenie regionalne Forum dla Zagłębia Dąbrowskiego FDZD
