Tekst źródłowy strony Dobra Żarnowieckie

'''Dobra Żarnowieckie''' – historyczny, prasłowiański zespół osadniczy w pn.-zach. Małopolsce, usytuowany w obrębie skrzyżowania trzech dużych szlaków handlowych<ref group="uwaga">Pierwszy z nich to tzw. '''Trakt Królewski''', który swój początek brał w Krakowie i min. przez Żarnowiec, Nagłowice, Opoczno wiódł na Mazowsze. Drugi, od Żarnowca przez Lelów kierował się do Wielkopolski, trzeci zaś, od Żarnowca, przez Pilicę na Śląsk
</ref>, istniejący praktycznie do dnia dzisiejszego. Pierwotnie, stanowił on skupisko ok. dwunastu<ref group="uwaga">Nie ma żadnego wiarygodnego źródła, podającego bezwzględną liczbę gromad zorganizowanych w tzw. opole, niemniej liczba dwanaście u słowian, miała niejako znaczenie magiczne. „''Trudno tedy odgadnąć przyczynę, ale fakt jest pewny, że w całej Słowiańszczyźnie liczba ta wielką miała wagę. Dzieje nasze bajeczne o 12stu wojewodach wspominają, dwunasta starców rządziło u Chrobatów i tyleż u Lachów; podług Nestora 12 sędziów zasiadało w gaju Peruna na Rusi i rozsądzało sprawy aż do czasów Włodzimierza. Za chrześciańskich już czasów tyleż sędziów zasiadało w Nowogrodzie na sądach. Dwunastu radzców czyli sędziów miał Bolesław Chrobry, za pomocą których zarządzał ziemią.''” -  Przegląd poznański, Tom 3.</ref> gromad<ref group="uwaga">U prasłowian, gromadą(gminą) nazywano zespół siedlisk, czyli domów( wsp. zagród) zamieszkałych najczęściej przez spokrewnionych sobie ludzi (istniały wyjątki). Poszczególna rodzina miała swojego naczelnika rodu, który wchodził w skład starszyzny gromadzkiej(gminu). Starszyzna gromadzka wybierała swojego przedstawiciela, który reprezentował ją w opolu. - Pierwotne dzieje Polski i Litwy: zewnętrzne i wewnętrzne, z uwagą na ... Autorzy Wacław Aleksander Maciejowski</ref>, zorganizowanych w tzw. opole<ref group="uwaga">'''''opole''''', w strukturze plemiennej prasłowian, było najwyższą jednostką administracji, którego jedynym obowiązkiem wobec współplemieńców było wystawienia oddziału zbrojnego. Wprowadzenie chrześcijaństwa, a wraz z nim zjednoczenie plemion Lechickich w jedną strukturę państwową, spowodowało upadek znaczenia dotychczas obowiązującego prawa zwyczajowego, na rzecz nowych uregulowań prawnych i nowych obowiązków. Tym samym, znaczenie opola sprowadzone zostało poziomu dotychczasowej gromady, która przekształcona została w wieś, reprezentowaną przez ustanowionego sołtysa. – j.w. </ref>, które najprawdopodobniej po rozbiciu dzielnicowym, stało się własnością książąt krakowskich (tzw. królewszczyzną). Dołączono wówczas jeszcze jedno opole i utworzono kasztelanie Żarnowiecką, która przetrwała do XVI w. Po podpisaniu Unii Lubelskiej w 1569 r., i ustaleniu jednolitego podziału administracyjnego wszystkich ziem polskich, Kasztelania Żarnowiecka przekształcona zostaje w starostwo niegrodowe należące do powiatu Ksiąskiego. Ponadto z kasztelani tej zostają wyodrębnione dwa majątki: Królewszczyzna Jeziorowice - wchodzącą w skład dzierżawy Szyce, oraz dzierżawa Wola Libertowska. Po powstaniu Królestwa Polskiego w XIX w., oraz w wyniku kolejnych reform administracyjnych, Dobra Żarnowieckie jako ekonomia rządowa wchodzi w skład powiatu olkuskiego, w gub. kieleckiej. W 1918 r., ekonomia Żarnowiecka przekształcona zostaje w gminę Żarnowiec, w pow. olkuskim, woj. kieleckie. Od 20 sierpnia 1945 do czasu reformy administracyjnej w 1975, gmina Żarnowiec dalej w pow. olkuskim, ale już w woj. krakowskim<ref>http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19450270167</ref>. Od 1975 r. w powiecie zawierciańskim na terenie woj. śląskiego. 

== Historia osadnictwa ==
Obecnie trudno jednoznacznie stwierdzić, kiedy doszło do trwałego osadnictwa na ziemi Żarnowieckiej, ponieważ najwcześniejsze, nie do końca potwierdzone wzmianki, a mówiące o Żarnowcu, pochodzą dopiero z XI w. Niemniej, biorąc pod uwagę kilka czynników można się pokusić o tezę, iż osadnictwo na tym terenie sięga czasów prasłowiańskich. Wskazuje na to min. lokacja poszczególnych osad, które w większości usytuowane są w dolinach rzek, obfitujących w rozległe łąki i pastwiska. Dla prasłowian, trudniących się rybołówstwem, łowiectwem a przede wszystkim pasterstwem, warunki te były wręcz idealne. Jednakże występujące w naszym klimacie pory roku, wymuszały na nich zmianę stylu życia, w okresie zimowym. Chcąc przetrwać ten trudny okres, musieli zadbać o siedzibę, zgromadzić zapasy oraz zabezpieczyć się na wypadek jakieś napaści. Czy mogła podołać temu, pojedyncza rodzina? W ówczesnych czasach raczej nie. Natomiast kilka lub kilkanaście rodzin z tego samego rodu, egzystujących w danej okolicy, było już w stanie zapewnić sobie bezpieczeństwo i przetrwanie. W ten sposób narodziła się wspólnota rodowa, połączona więzami krwi, tradycją, obyczajami oraz wiarą. Najprostszą jego formą była gromada(gmina, sioło), z której wybierano naczelnika gminu (rodzaj ob. sołtysa), będącego reprezentantem gromady w tzw. opolu, które było zgromadzeniem okolicznych wspólnot rodowych. Z koleji duża grupa spokrewnionych rodów, tworzyła plemię, które oprócz w/w więzów, łączył także ten sam dialekt(czasami nawet język) oraz jak to można by określić współcześnie, działalność gospodarcza. 

Niestety, na temat plemienia lub plemion żyjących w okolicy Żarnowca, nie zachowała się żadna informacja, jednakże biorąc pod uwagę sytuacje pomiędzy Wartą, Notecią a Wisłą na przestrzeni VI-IX w., można wysnuć hipotezę, iż doszło tu do asymilacji kulturowej, trzech ekspansywnych plemion - Polan, Lechitów i Wiślan, w wyniku czego, wyłoniła się nowa, niewielka grupa społeczna, dająca prapoczątek osadnictwu w pn.-zach. Małopolsce, min. w okolicach Żarnowca. 
=== Osadnictwo prasłowiańskie ===
Panujące tu warunki przyrodnicze spełniały wszystkie wymagania wczesnosłowiańskiego osadnictwa, gwarantując paszę dla bydła, możliwość uprawy roli, bieżącą wodę, odosobnione miejsce dla kultu religijnego, oraz, co chyba najważniejsze, miejsce schronienia. A że mieszkańcy czuli się tutaj bezpieczni możemy wnioskować z faktu, iż nigdy nie obwarowali swojego siedliszcza. Co do usposobienia tutejszej ludności to zgodnie z przekazami dotyczącymi wędrówki św. Wojciecha z Krakowa do Gniezna (995 r.) – Żyli tu ludzie pracowici, spokojni i bogobojni. Z tego to korzenia, na przestrzeni wieków, wyodrębniło się kilkanaście nowych rodów, opasując swoimi osadami, niczym palisadą, rodowity Żarnowiec, który stał się siedzibą ich własnego opola. I o ile z lokacją tych nowopowstałych osad nie ma w zasadzie problemu, o tyle w kwestii Żarnowca mamy do czynienia z pewnymi nieścisłościami a nawet omyłkami, wynikającymi z błędnego tłumaczenia łacińskich tekstów, ewentualnie z ich niewłaściwym odczytaniem. Generalnie dotyczy to nadinterpretacji nazewnictwa tej miejscowości w stosunku do miejsca lub wydarzeń. Należy podkreślić, że wszelkie informacje z przed roku 1257, są raczej mało wiarygodne i nieprecyzyjne, co nie oznacza, że są z gruntu fałszywe, gdyż nawet późniejsze dokumenty, kaleczyły historię tej miejscowości, aczkolwiek są one łatwiejsze do zweryfikowania, ze względu na większy zasób wiadomości.
 
=== Wiek XIII ===
Według historyków i kronikarzy, miarodajnym dokumentem, który rozpoczyna pisane dzieje Żarnowca i jego okolic, jest dyplom Bolesława Wstydliwego z 1257 r.<ref>Franciszek Piekosiński. Kodeks dyplomatyczny Małopolski. [T. 1], 1178-1386, str. 52</ref>, dotyczący uposażenia klasztoru sióstr Klarysek w Zawichoście. Niestety, na bazie kolejnych dyplomów z 1259<ref>j.w.  str. 64</ref> i 1262 r.<ref>j.w.  str. 70,73</ref>, należy mieć wątpliwości, co do autentyczności tych dokumentów, ponieważ nie stanowią one kontynuacji. I tak w 1257 r., brak informacji o patronacie Bolesława Wstydliwego nad parafią żarnowiecką i wykazu traktów, od których cło miało być pobierane, z koleji w 1259 r., brak zapisu o daninie w miodzie oraz o służebnikach kościelnych, natomiast dwa dyplomy z 1262 r., są nierzetelnymi kopiami<ref group="uwaga">Pierwszym który zakwestionował wiarygodność tych dyplomów był prof. B. Ulanowski(1860-1919), który zauważył iż data dyplomu z 1257 r. pokrywa się z datą roku 1262, a fałszerstwo polegało na zamianie trzeciej od końca cyfry. Z faktycznej daty MCCLVII(1257), po zmianie liczby V(5)na X(10)powstała data MCCLXII(1262). Informację tę należałoby uzupełnić jeszcze jedną wątpliwością, tym razem związaną z kwestią wymienionych w tych dokumentach miejscowości. Otóż przedstawiony w tych dyplomach wykaz niektórych wiosek, położonych w pobliżu Dobór Żarnowieckich, nie da się umieścić w obrębie dwóch opól, o których wspominają wszystkie te dokumenty. W związku z tym, jedynymi bezopornymi lokacjami wydają się być te miejscowości, które przylegały( lub przylegają) bezpośrednio do samego Żarnowca.</ref>.
Niemniej, sumując zawarte w tych wszystkich dokumentach wiadomości można dojść do następujących konkluzji. 
#	Parafia Żarnowiecka wraz z okolicznymi dobrami, objęta była od kilku pokoleń prawem patronatu <ref group="uwaga"> Prawo patronatu polegało na tym, iż ten, kto wybudował kościół, uposażył go i zapewnił utrzymanie duchownemu miał prawo do prezentacji księdza na wakującej prebendy(probostwa), do udziału w zarządzie dóbr parafialnych, zapewniając przy tym sobie alimenty, w razie zupełnego ubóstwa, oraz uzyskanie pewnych honorów w kościele. </ref>książąt krakowskich i sandomierskich, ze względu na to, że najprawdopodobniej jeden z przodków Bolesława Wstydliwego, wybudował i uposażył kościół Żarnowiecki. Prawo to, scedowane zostało później na królów Polskich.
#	Przekazanie dochodów z całych dóbr książęcych w okolicach Żarnowca (25 wiosek)<ref group="uwaga"> W.g wymienionych dyplomów w skład Dóbr Żarnowieckich wchodziły: Sarnouech, coricane, Krewici, udor, Virbica, dobracow, Otola, Malische, Wilców, holuza, Bunowici, Mislowici, Marcinowici, Predmoscane, Rokitno, Wola, Mochidlane Cozlow, bobrach, Prechodi, Curozwechi, Omesnici, Bobra, Zathsa i część Studzenniczna (pisownia org.)</ref>, na uposażenie nowopowstałego klasztoru św. Klary w Zawichoście, potwierdza tragiczną sytuację społeczną i ekonomiczną tych okolic, w okresie chaosu bezkrólewia. Złą sytuację pogłębiały dodatkowo zniszczenia, spowodowane przez nawałnicę tatarską w 1241 r. Najprawdopodobniej część z wymienionych wiosek była puściznami istniejącymi tylko na pergaminie.
#	Problemy ekonomiczne tej okolicy (i nie tylko) musiały być naprawdę poważne, skoro podjęto decyzję, aby doposażyć klasztor w Zawichoście poborami celnymi zarówno z Traktu Królewskiego jak i dwóch innych, zwalniając jednocześnie mieszkańców z wielu dotychczasowych obowiązków
#	Na bazie wymienionych miejscowości można hipotetyczne wytyczyć granice XIII -go folwarku żarnowieckiego. Otóż od pd.- zach. graniczył on z Udorzem, od zach., z Studzienicznem i Wierzbicą, od pn. – zach. z Dobrakowem i Otolą, od pn. z Małoszycami, od pn.- wsch i wsch., z Przedmoszcznami, Marcinowicami i Kozłowem, a do pd. – wsch. z obecną Jelczą. Od pd., najprawdopodobniej z Chliną(brakuje jej w tym spisie lub ma inną nazwę).<ref <ref group="uwaga"> Wymienione w tych dokumentach Koryczany, podobnie jak Udórz, Dobraków, Otola i Studzieniczno, również były pewną formą folwarku, który, w ich przypadku nie posiadał autonomii administracyjnej. Tego typu obszary rolnicze, podlegały władzy lokalnego przywódcy wioski, z której na zasadach obowiązujących w ówczesnych czasach (opole)wyodrębniło się nowe osadźctwo. Nie była to stricte nowa wioska, ale wioska, która wyewoluowała z innej. Z samego folwarku żarnowieckiego wyodrębniły się: Brzeziny, Łany(Małe i Wielkie), oraz Wola Libertowska. Z w/w wiosek, jedynie Wola powstała na zasadzie nadania, na co wskazuje jej nazwa. Z koleji Łany, które pierwotnie nie posiadały przymiotników, była podobnie jak Koryczany, osadźctwem ewolucyjnym wioski Żarnowiec. Pierwsza wzmianka na temat Łan pochodzi z 1382 r.</ref>

Biorąc powyższe pod uwagę, należy stwierdzić, iż za czasów Bolesława Wstydliwego, rozwój osadnictwa w Dobrach Żarnowieckich, praktycznie nie miał szans. Książę, uwikłany w szereg konfliktów, prowadził liczne wojny, które miały negatywny wpływ także i na te tereny. W tej sytuacji, również zakon Klarysek, który posiadał przywilej osadzania na prawie teutońskim, niewiele mógł zdziałać w kwestii osadnictwa, ponieważ tereny te mogły wydawać się niebezpieczne. Niemniej, osadnictwo na ziemi żarnowieckiej przetrwało, dzięki wytrwałości i umiejętności przetrwania okolicznej ludności. Kryjąc się po lasach i mokradłach w czasie niebezpieczeństwa, powracali, kiedy ono mijało. Tym samym rola Żarnowca w ówczesnych czasach była raczej znikoma i sprowadzała się jedynie do utrzymywania niewielkiego grodziska, które zapewniało dach nad głowa, korzystającym z Traktu Królewskiego, znamienitszym osobistościom. Sytuacja ta trwała aż do czasów Kazimierza Wielkiego

=== Wiek XIV ===

{{Uwagi}}
{{Przypisy}}

[[Kategoria: Historia]]