Dobra Żarnowieckie
Dobra Żarnowieckie – historyczny, prasłowiański zespół osadniczy w pn.-zach. Małopolsce, usytuowany w obrębie skrzyżowania trzech dużych szlaków handlowych[uwaga 1], istniejący praktycznie do dnia dzisiejszego. Pierwotnie, stanowił on skupisko ok. dwunastu[uwaga 2] gromad[uwaga 3], zorganizowanych w tzw. opole[uwaga 4], które najprawdopodobniej po rozbiciu dzielnicowym, stało się własnością książąt krakowskich (tzw. królewszczyzną). Dołączono wówczas jeszcze jedno opole i utworzono kasztelanie Żarnowiecką, która przetrwała do XVI w. Po podpisaniu Unii Lubelskiej w 1569 r., i ustaleniu jednolitego podziału administracyjnego wszystkich ziem polskich, Kasztelania Żarnowiecka przekształcona zostaje w starostwo niegrodowe należące do powiatu Ksiąskiego. Ponadto z kasztelani tej zostają wyodrębnione dwa majątki: Królewszczyzna Jeziorowice - wchodzącą w skład dzierżawy Szyce, oraz dzierżawa Wola Libertowska. Po powstaniu Królestwa Polskiego w XIX w., oraz w wyniku kolejnych reform administracyjnych, Dobra Żarnowieckie jako ekonomia rządowa wchodzi w skład powiatu olkuskiego, w gub. kieleckiej. W 1918 r., ekonomia Żarnowiecka przekształcona zostaje w gminę Żarnowiec, w pow. olkuskim, woj. kieleckie. Od 20 sierpnia 1945 do czasu reformy administracyjnej w 1975, gmina Żarnowiec dalej w pow. olkuskim, ale już w woj. krakowskim[1]. Od 1975 r. w powiecie zawierciańskim na terenie woj. śląskiego.
Historia osadnictwa
Obecnie trudno jednoznacznie stwierdzić, kiedy doszło do trwałego osadnictwa na ziemi Żarnowieckiej, ponieważ najwcześniejsze, nie do końca potwierdzone wzmianki, a mówiące o Żarnowcu, pochodzą dopiero z XI w. Niemniej, biorąc pod uwagę kilka czynników można się pokusić o tezę, iż osadnictwo na tym terenie sięga czasów prasłowiańskich. Wskazuje na to min. lokacja poszczególnych osad, które w większości usytuowane są w dolinach rzek, obfitujących w rozległe łąki i pastwiska. Dla prasłowian, trudniących się rybołówstwem, łowiectwem a przede wszystkim pasterstwem, warunki te były wręcz idealne. Jednakże występujące w naszym klimacie pory roku, wymuszały na nich zmianę stylu życia, w okresie zimowym. Chcąc przetrwać ten trudny okres, musieli zadbać o siedzibę, zgromadzić zapasy oraz zabezpieczyć się na wypadek jakieś napaści. Czy mogła podołać temu, pojedyncza rodzina? W ówczesnych czasach raczej nie. Natomiast kilka lub kilkanaście rodzin z tego samego rodu, egzystujących w danej okolicy, było już w stanie zapewnić sobie bezpieczeństwo i przetrwanie. W ten sposób narodziła się wspólnota rodowa, połączona więzami krwi, tradycją, obyczajami oraz wiarą. Najprostszą jego formą była gromada(gmina, sioło), z której wybierano naczelnika gminu (rodzaj ob. sołtysa), będącego reprezentantem gromady w tzw. opolu, które było zgromadzeniem okolicznych wspólnot rodowych. Z koleji duża grupa spokrewnionych rodów, tworzyła plemię, które oprócz w/w więzów, łączył także ten sam dialekt(czasami nawet język) oraz jak to można by określić współcześnie, działalność gospodarcza.
Niestety, na temat plemienia lub plemion żyjących w okolicy Żarnowca, nie zachowała się żadna informacja, jednakże biorąc pod uwagę sytuacje pomiędzy Wartą, Notecią a Wisłą na przestrzeni VI-IX w., można wysnuć hipotezę, iż doszło tu do asymilacji kulturowej, trzech ekspansywnych plemion - Polan, Lechitów i Wiślan, w wyniku czego, wyłoniła się nowa, niewielka grupa społeczna, dająca prapoczątek osadnictwu w pn.-zach. Małopolsce, min. w okolicach Żarnowca.
Osadnictwo prasłowiańskie
Panujące tu warunki przyrodnicze spełniały wszystkie wymagania wczesnosłowiańskiego osadnictwa, gwarantując paszę dla bydła, możliwość uprawy roli, bieżącą wodę, odosobnione miejsce dla kultu religijnego, oraz, co chyba najważniejsze, miejsce schronienia. A że mieszkańcy czuli się tutaj bezpieczni możemy wnioskować z faktu, iż nigdy nie obwarowali swojego siedliszcza. Co do usposobienia tutejszej ludności to zgodnie z przekazami dotyczącymi wędrówki św. Wojciecha z Krakowa do Gniezna (995 r.) – Żyli tu ludzie pracowici, spokojni i bogobojni. Z tego to korzenia, na przestrzeni wieków, wyodrębniło się kilkanaście nowych rodów, opasując swoimi osadami, niczym palisadą, rodowity Żarnowiec, który stał się siedzibą ich własnego opola. I o ile z lokacją tych nowopowstałych osad nie ma w zasadzie problemu, o tyle w kwestii Żarnowca mamy do czynienia z pewnymi nieścisłościami a nawet omyłkami, wynikającymi z błędnego tłumaczenia łacińskich tekstów, ewentualnie z ich niewłaściwym odczytaniem. Generalnie dotyczy to nadinterpretacji nazewnictwa tej miejscowości w stosunku do miejsca lub wydarzeń. Należy podkreślić, że wszelkie informacje z przed roku 1257, są raczej mało wiarygodne i nieprecyzyjne, co nie oznacza, że są z gruntu fałszywe, gdyż nawet późniejsze dokumenty, kaleczyły historię tej miejscowości, aczkolwiek są one łatwiejsze do zweryfikowania, ze względu na większy zasób wiadomości.
Wiek XIII
Według historyków i kronikarzy, miarodajnym dokumentem, który rozpoczyna pisane dzieje Żarnowca i jego okolic, jest dyplom Bolesława Wstydliwego z 1257 r.[2], dotyczący uposażenia klasztoru sióstr Klarysek w Zawichoście. Niestety, na bazie kolejnych dyplomów z 1259[3] i 1262 r.[4], należy mieć wątpliwości, co do autentyczności tych dokumentów, ponieważ nie stanowią one kontynuacji. I tak w 1257 r., brak informacji o patronacie Bolesława Wstydliwego nad parafią żarnowiecką i wykazu traktów, od których cło miało być pobierane, z koleji w 1259 r., brak zapisu o daninie w miodzie oraz o służebnikach kościelnych, natomiast dwa dyplomy z 1262 r., są nierzetelnymi kopiami[uwaga 5]. Niemniej, sumując zawarte w tych wszystkich dokumentach wiadomości można dojść do następujących konkluzji.
- Parafia Żarnowiecka wraz z okolicznymi dobrami, objęta była od kilku pokoleń prawem patronatu [uwaga 6]książąt krakowskich i sandomierskich, ze względu na to, że najprawdopodobniej jeden z przodków Bolesława Wstydliwego, wybudował i uposażył kościół Żarnowiecki. Prawo to, scedowane zostało później na królów Polskich.
- Przekazanie dochodów z całych dóbr książęcych w okolicach Żarnowca (25 wiosek)[uwaga 7], na uposażenie nowopowstałego klasztoru św. Klary w Zawichoście, potwierdza tragiczną sytuację społeczną i ekonomiczną tych okolic, w okresie chaosu bezkrólewia, pogłębioną dodatkowo, zniszczeniami spowodowanymi przez nawałnicę tatarską w 1241 r. Najprawdopodobniej część z wymienionych wiosek była puściznami istniejącymi tylko na pergaminie.
- Problemy ekonomiczne tej okolicy (i nie tylko) musiały być naprawdę poważne, skoro podjęto decyzję, aby doposażyć klasztor w Zawichoście poborami celnymi zarówno z Traktu Królewskiego jak i dwóch innych, zwalniając jednocześnie mieszkańców z wielu dotychczasowych obowiązków
- Na bazie wymienionych miejscowości można hipotetyczne wytyczyć granice XIII -go folwarku żarnowieckiego. Otóż od pd.- zach. graniczył on z Udorzem, od zach., z Studzienicznem i Wierzbicą, od pn. – zach. z Dobrakowem i Otolą, od pn. z Małoszycami, od pn.- wsch i wsch., z Przedmoszcznami, Marcinowicami i Kozłowem, a do pd. – wsch. z obecną Jelczą. Od pd., najprawdopodobniej z Chliną(brakuje jej w tym spisie lub ma inną nazwę).[uwaga 8]
Biorąc powyższe pod uwagę, należy stwierdzić, iż za czasów Bolesława Wstydliwego, rozwój osadnictwa w Dobrach Żarnowieckich, praktycznie nie miał szans. Książę, uwikłany w szereg konfliktów, prowadził liczne wojny, które miały negatywny wpływ także i na te tereny. W tej sytuacji, również zakon Klarysek, który posiadał przywilej osadzania na prawie teutońskim, niewiele mógł zdziałać w kwestii osadnictwa, ponieważ tereny te mogły wydawać się niebezpieczne. Niemniej, osadnictwo na ziemi żarnowieckiej przetrwało, dzięki wytrwałości i umiejętności przetrwania okolicznej ludności. Kryjąc się po lasach i mokradłach w czasie niebezpieczeństwa, powracali, kiedy ono mijało. Tym samym rola Żarnowca w ówczesnych czasach była raczej znikoma i sprowadzała się jedynie do utrzymywania niewielkiego grodziska, które zapewniało dach nad głowa, korzystającym z Traktu Królewskiego, znamienitszym osobistościom. Sytuacja ta trwała aż do czasów Kazimierza Wielkiego
Wiek XIV
Uwagi
- ↑ Pierwszy z nich to tzw. Trakt Królewski, który swój początek brał w Krakowie i min. przez Żarnowiec, Nagłowice, Opoczno wiódł na Mazowsze. Drugi, od Żarnowca przez Lelów kierował się do Wielkopolski, trzeci zaś, od Żarnowca, przez Pilicę na Śląsk
- ↑ Nie ma żadnego wiarygodnego źródła, podającego bezwzględną liczbę gromad zorganizowanych w tzw. opole, niemniej liczba dwanaście u słowian, miała niejako znaczenie magiczne. „Trudno tedy odgadnąć przyczynę, ale fakt jest pewny, że w całej Słowiańszczyźnie liczba ta wielką miała wagę. Dzieje nasze bajeczne o 12stu wojewodach wspominają, dwunasta starców rządziło u Chrobatów i tyleż u Lachów; podług Nestora 12 sędziów zasiadało w gaju Peruna na Rusi i rozsądzało sprawy aż do czasów Włodzimierza. Za chrześciańskich już czasów tyleż sędziów zasiadało w Nowogrodzie na sądach. Dwunastu radzców czyli sędziów miał Bolesław Chrobry, za pomocą których zarządzał ziemią.” - Przegląd poznański, Tom 3.
- ↑ U prasłowian, gromadą(gminą) nazywano zespół siedlisk, czyli domów( wsp. zagród) zamieszkałych najczęściej przez spokrewnionych sobie ludzi (istniały wyjątki). Poszczególna rodzina miała swojego naczelnika rodu, który wchodził w skład starszyzny gromadzkiej(gminu). Starszyzna gromadzka wybierała swojego przedstawiciela, który reprezentował ją w opolu. - Pierwotne dzieje Polski i Litwy: zewnętrzne i wewnętrzne, z uwagą na ... Autorzy Wacław Aleksander Maciejowski
- ↑ opole, w strukturze plemiennej prasłowian, było najwyższą jednostką administracji, którego jedynym obowiązkiem wobec współplemieńców było wystawienia oddziału zbrojnego. Wprowadzenie chrześcijaństwa, a wraz z nim zjednoczenie plemion Lechickich w jedną strukturę państwową, spowodowało upadek znaczenia dotychczas obowiązującego prawa zwyczajowego, na rzecz nowych uregulowań prawnych i nowych obowiązków. Tym samym, znaczenie opola sprowadzone zostało poziomu dotychczasowej gromady, która przekształcona została w wieś, reprezentowaną przez ustanowionego sołtysa. – j.w.
- ↑ Pierwszym który zakwestionował wiarygodność tych dyplomów był prof. B. Ulanowski(1860-1919), który zauważył iż data dyplomu z 1257 r. pokrywa się z datą roku 1262, a fałszerstwo polegało na zamianie trzeciej od końca cyfry. Z faktycznej daty MCCLVII(1257), po zmianie liczby V(5)na X(10)powstała data MCCLXII(1262). Informację tę należałoby uzupełnić jeszcze jedną wątpliwością, tym razem związaną z kwestią wymienionych w tych dokumentach miejscowości. Otóż przedstawiony w tych dyplomach wykaz niektórych wiosek, położonych w pobliżu Dobór Żarnowieckich, nie da się umieścić w obrębie dwóch opól, o których wspominają wszystkie te dokumenty. W związku z tym, jedynymi bezopornymi lokacjami wydają się być te miejscowości, które przylegały( lub przylegają) bezpośrednio do samego Żarnowca.
- ↑ Prawo patronatu polegało na tym, iż ten, kto wybudował kościół, uposażył go i zapewnił utrzymanie duchownemu miał prawo do prezentacji księdza na wakującej prebendy(probostwa), do udziału w zarządzie dóbr parafialnych, zapewniając przy tym sobie alimenty, w razie zupełnego ubóstwa, oraz uzyskanie pewnych honorów w kościele.
- ↑ W.g wymienionych dyplomów w skład Dóbr Żarnowieckich wchodziły: Sarnouech, coricane, Krewici, udor, Virbica, dobracow, Otola, Malische, Wilców, holuza, Bunowici, Mislowici, Marcinowici, Predmoscane, Rokitno, Wola, Mochidlane Cozlow, bobrach, Prechodi, Curozwechi, Omesnici, Bobra, Zathsa i część Studzenniczna (pisownia org.)
- ↑ Wymienione w tych dokumentach Koryczany, podobnie jak Udórz, Dobraków, Otola i Studzieniczno, również były pewną formą folwarku, który, w ich przypadku nie posiadał autonomii administracyjnej. Tego typu obszary rolnicze, podlegały władzy lokalnego przywódcy wioski, z której na zasadach obowiązujących w ówczesnych czasach (opole)wyodrębniło się nowe osadźctwo. Nie była to stricte nowa wioska, ale wioska, która wyewoluowała z innej. Z samego folwarku żarnowieckiego wyodrębniły się: Brzeziny, Łany(Małe i Wielkie), oraz Wola Libertowska. Z w/w wiosek, jedynie Wola powstała na zasadzie nadania, na co wskazuje jej nazwa. Z koleji Łany, które pierwotnie nie posiadały przymiotników, była podobnie jak Koryczany, osadźctwem ewolucyjnym wioski Żarnowiec. Pierwsza wzmianka na temat Łan pochodzi z 1382 r.
Przypisy
- ↑ http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19450270167
- ↑ Franciszek Piekosiński. Kodeks dyplomatyczny Małopolski. [T. 1], 1178-1386, str. 52
- ↑ j.w. str. 64
- ↑ j.w. str. 70,73
