Dobra Żarnowieckie

Dobra Żarnowieckie – historyczny, prasłowiański zespół osadniczy w pn.-zach. Małopolsce, usytuowany w obrębie skrzyżowania trzech dużych szlaków handlowych, istniejący praktycznie do dnia dzisiejszego. Pierwotnie, stanowił on skupisko ok. dwunastu gromad, zorganizowanych w tzw. opole, które najprawdopodobniej po rozbiciu dzielnicowym, stało się własnością książąt krakowskich (tzw. królewszczyzną). Dołączono wówczas jeszcze jedno opole i utworzono kasztelanie Żarnowiecką, która przetrwała do XVI w. Po podpisaniu Unii Lubelskiej w 1569 r., i ustaleniu jednolitego podziału administracyjnego wszystkich ziem polskich, Kasztelania Żarnowiecka przekształcona zostaje w starostwo niegrodowe należące do powiatu Ksiąskiego. Ponadto z kasztelani tej zostają wyodrębnione dwa majątki: Królewszczyzna Jeziorowice - wchodzącą w skład dzierżawy Szyce, oraz dzierżawa Wola Libertowska. Po powstaniu Królestwa Polskiego w XIX w., oraz w wyniku kolejnych reform administracyjnych, Dobra Żarnowieckie jako ekonomia rządowa wchodzi w skład powiatu olkuskiego, w gub. kieleckiej. W 1918 r., ekonomia Żarnowiecka przekształcona zostaje w gminę Żarnowiec, w pow. olkuskim, woj. kieleckie. Od 20 sierpnia 1945 do czasu reformy administracyjnej w 1975, gmina Żarnowiec dalej w pow. olkuskim, ale już w woj. krakowskim. Od 1975 r. w obecnym woj. śląskim.

Historia osadnictwa

Osadnictwo prasłowiańskie

Obecnie trudno jednoznacznie stwierdzić, kiedy doszło do trwałego osadnictwa na ziemi Żarnowieckiej, ponieważ najwcześniejsze, nie do końca potwierdzone wzmianki, a mówiące o Żarnowcu, pochodzą dopiero z XI w. Niemniej, biorąc pod uwagę kilka czynników można się pokusić o tezę, iż osadnictwo na tym terenie sięga czasów prasłowiańskich. Wskazuje na to min. lokacja poszczególnych osad, które w większości usytuowane są w dolinach rzek, obfitujących w rozległe łąki i pastwiska. Dla prasłowian, trudniących się rybołówstwem, łowiectwem a przede wszystkim pasterstwem, warunki te były wręcz idealne. Jednakże występujące w naszym klimacie pory roku, wymuszały na nich zmianę stylu życia, w okresie zimowym. Chcąc przetrwać ten trudny okres, musieli zadbać o siedzibę, zgromadzić zapasy oraz zabezpieczyć się na wypadek jakieś napaści. Czy mogła podołać temu, pojedyncza rodzina? W ówczesnych czasach raczej nie. Natomiast kilka lub kilkanaście rodzin z tego samego rodu, egzystujących w danej okolicy, było już w stanie zapewnić sobie bezpieczeństwo i przetrwanie. W ten sposób narodziła się wspólnota rodowa, połączona więzami krwi, tradycją, obyczajami oraz wiarą. Najprostszą jego formą była gromada(gmina, sioło), z której wybierano naczelnika gminu (rodzaj ob. sołtysa), będącego reprezentantem gromady w tzw. opolu, które było zgromadzeniem okolicznych wspólnot rodowych. Z koleji duża grupa spokrewnionych rodów, tworzyła plemię, które oprócz w/w więzów, łączył także ten sam dialekt(czasami nawet język) oraz jak to można by określić współcześnie, działalność gospodarcza.

Niestety, na temat plemienia lub plemion żyjących w okolicy Żarnowca, nie zachowała się żadna informacja, jednakże biorąc pod uwagę sytuacje pomiędzy Wartą, Notecią a Wisłą na przestrzeni VI-IX w., można wysnuć hipotezę, iż doszło tu do asymilacji kulturowej, trzech ekspansywnych plemion - Polan, Lechitów i Wiślan, w wyniku czego, wyłoniła się nowa, niewielka grupa społeczna, dająca prapoczątek osadnictwu w pn.-zach. Małopolsce, min. w okolicach Żarnowca.

Panujące tu warunki przyrodnicze spełniały wszystkie wymagania wczesnosłowiańskiego osadnictwa, gwarantując paszę dla bydła, możliwość uprawy roli, bieżącą wodę, odosobnione miejsce dla kultu religijnego, oraz, co chyba najważniejsze, miejsce schronienia. A że mieszkańcy czuli się tutaj bezpieczni możemy wnioskować z faktu, iż nigdy nie obwarowali swojego siedliszcza. Co do usposobienia tutejszej ludności to zgodnie z przekazami dotyczącymi wędrówki św. Wojciecha z Krakowa do Gniezna (995 r.) – Żyli tu ludzie pracowici, spokojni i bogobojni. Z tego to korzenia, na przestrzeni wieków, wyodrębniło się kilkanaście nowych rodów, opasując swoimi osadami, niczym palisadą, rodowity Żarnowiec, który aż do XIII w., stał się siedzibą ich własnego opola. I o ile z lokacją tych nowopowstałych osad nie ma w zasadzie problemu, o tyle w kwestii Żarnowca mamy do czynienia z pewnymi nieścisłościami a nawet omyłkami, wynikającymi z błędnego tłumaczenia łacińskich tekstów, ewentualnie z ich niewłaściwym odczytaniem. Generalnie dotyczy to nadinterpretacji nazewnictwa tej miejscowości w stosunku do miejsca lub wydarzeń.

Zacznijmy od tego, że mówiąc o średniowiecznym Żarnowcu, należy pamiętać, iż nazwa ta dotyczyła trzech jednostek administracyjnych: parafii, folwarku i wioski. Niestety na temat pierwotnej wielkości parafii, nie zachowała się żadna wzmianka, aczkolwiek należy podejrzewać, iż była ona dość rozległa. Z kolei o folwarku żarnowieckim wiemy nieco więcej, ponieważ zachował się spis miejscowości zawarty w dyplomie z 1257 r., na podstawie którego możemy hipotetycznie wytyczyć granice tego obszaru. Otóż od pd.- zach. graniczył on z Udorzem, od zach., z Studzienicznem i Wierzbicą, od pn. – zach. z Dobrakowem i Otolą, od pn. z Małoszycami, od pn.- wsch i wsch., z Przedmoszcznami, Marcinowicami i Kozłowem, a do pd. – wsch. z obecną Jelczą. Od pd., najprawdopodobniej z Chliną.

Istniejące w tym spisie Koryczany, podobnie jak Udórz, Dobraków, Otola i Studzieniczno, również były pewną formą folwarku, który, w ich przypadku nie posiadał autonomii administracyjnej. Tego typu obszary rolnicze, podlegały władzy lokalnego przywódcy wioski, z której na zasadach obowiązujących w ówczesnych czasach wyodrębniło się nowe osadźctwo. Nie była to stricte nowa wioska, ale wioska, która wyewoluowała z innej.

Natomiast z samego folwarku żarnowieckiego wyodrębniły się: Brzeziny, Łany(Małe i Wielkie), oraz Wola Libertowska. Z w/w wiosek, jedynie Wola powstała na zasadzie nadania, na co wskazuje jej nazwa. Z koleji Łany, które pierwotnie nie posiadały przymiotników, była podobnie jak Koryczany, osadźctwem ewolucyjnym wioski Żarnowiec. Pierwsza wzmianka na temat Łan pochodzi z 1382 r.

Biorąc powyższe pod uwagę, nie można jednoznacznie stwierdzić, w którym dokładnie miejscu znajdowała się wioska Żarnowiec. Niemniej, pamiętając o tym, że ówczesne życie administracyjne i polityczne skupione było wokół konkretnego obiektu, którym mogła być chałupa sołtysa albo jak w przypadku Żarnowca niewielki gród, można założyć, iż wioska rozrastała się od tego grodu w kierunku północnym, równolegle do nurtu rzeki Pilicy. Ekspansja w kierunku południowym była niemożliwa ze względu na to, że teren ob. Żarnowca stanowił obszar zalewowy rzeki Pilicy i Uniejówki, przez który prowadziła tylko grobla. Dopiero prace hydrotechniczne przeprowadzone w XIV w., za czasów Kazimierza Wielkiego doprowadziło do osuszenie sporego obszaru na który mógł się już relokować tenże Żarnowiec.