Zagłębiowskie osiedla patronackie - projekt szlaku turystycznego

Biblioteka Zagłębiaka
Tytuł	Zagłębiowskie osiedla patronackie - projekt szlaku turystycznego
Rok wydania	2016
Miejsce wydania	Będzin
Wydawca	Stowarzyszenia Moje Miasto
Liczba stron	76 (+ mapa)
Autor
Autor	Marta Chmielewska, Marzena Lamparska, Sławomir Pytel, Krzysztof Jurek

Informacje:

Autor: Marta Chmielewska, Marzena Lamparska, Sławomir Pytel, Krzysztof Jurek

Wydawca: Stowarzyszenia Moje Miasto

Miejsce i rok wydania: Będzin, 2016

Ilość stron: 76 (+ mapa)

Oprawa: miękka

ISBN 978-83-61695-36-3

Opis:

Wstęp

Krajobraz kulturowy jest efektem cywilizacyjnych przemian, jakie rozgrywały się na danym obszarze i trwały przez wieki. Tym samym krajobraz zawsze dokumentuje współzależne wydarzenia i procesy przyrodnicze, historyczne, gospodarcze, ekonomiczne, kulturowe, demograficzne, polityczne, religijne, administracyjne i szeroko rozumiane przemiany technologiczne. W przypadku obszarów Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego krajobraz, jako szczególny dokument, nosi w sobie wielowarstwowy, bo wielopokoleniowy zapis rozwoju przestrzeni. W tym przypadku jest on niezwykle specyficzny, różni się od regionów otaczających, m.in. tym, że jest tu skoncentrowany ogromny potencjał górniczy i przemysłowy. Wyróżnikami krajobrazu, a nawet jego wyznacznikami są obok architektury industrialnej (obecnie coraz częściej postindustrialnej), także robotnicze osiedla mieszkaniowe. Inwestorami i właścicielami byli bardzo często założyciele kopalń, hut, fabryk. Zabudowa osiedli była różnorodna pod względem architektonicznym. Budynki powstawały z dostępnych, najczęściej regionalnych, materiałów budowlanych (czerwona cegła lub kamień). Różniły się także stylem, z uwagi m.in. na wpływy narodowościowe. Charakter tych budowli uzależniony był także od potrzeb i stanu społecznego oraz zawodowego mieszkańców.

Kolonie i osiedla robotnicze, były i są obiektami urbanistycznymi o funkcji mieszkaniowej, które powstawały na potrzeby pracowników zakładów przemysłowych, z inicjatywy ich właścicieli. Mimo, iż często pojęcia te dla ułatwienia traktowane są jako synonimy, nie oznaczają tego samego. Osiedla to dość duże zespoły urbanistyczne o uporządkowanej strukturze przestrzennej, składające się z domów mieszkalnych, oraz posiadające instytucje użyteczności publicznej, które zaspokajają potrzeby jej mieszkańców. Kolonie natomiast składają się tylko z domów mieszkalnych, zatem są uzależnione pod względem usługowym od innego większego ośrodka (Głazek, 2005).

Budownictwo patronackie jest ściśle wpisane w przestrzeń miast tradycyjnych regionów przemysłowych, które powstały w związku z rozwijaniem się w nich od rewolucji przemysłowej w końcu XVIII w. takich gałęzi przemysłu, jak: górnictwo, hutnictwo czy włókiennictwo. Obecnie, w epoce postindustrialnej, kiedy przemysł ciężki odchodzi w przeszłość, a główną rolę odgrywają usługi i przemysł wysokiej techniki, borykają się z licznymi problemami związanymi z restrukturyzacją przemysłu, oraz stają przed trudnym zadaniem, jakim jest przekształcenie się w region nowoczesny (Runge, 1996).

Kolonie i osiedla robotnicze powstawały w regionach tradycyjnych przez cały okres ich uprzemysławiania. Często nazywane „koszarami przemysłu" stanowią dopełnienie procesu industrializacji (Paduch, 2005). Ich losy były ściśle związane z dziejami zakładów, których pracownicy je zamieszkiwali. Drogi przedsiębiorstw i ich kolonii rozeszły się jednak w okresie restrukturyzacji przemysłu. Dziś wielu zakładów już nie ma, a osiedla i kolonie robotnicze są często jedynym po nich śladem. Takie relikty przemysłowej przeszłości znaleźć można dziś w europejskich tradycyjnych regionach przemysłowych np. w Zagłębiu Ruhry, czy Zagłębiu Południuwowalijskim, ale także w Polsce m.in. w ośrodku łódzkim, oraz w Zagłębiu Górnośląskim i Zagłębiu Dąbrowskim. Ich stan zachowania jest zróżnicowany. Niektóre, uznane za zabytkowe, są ozdobą miast, w których się znajdują, a także ich atrakcją turystyczną. Inne, zaniedbane niszczeją i szpecą okolicę, często będąc równocześnie siedliskiem patologii społecznych (Chmielewska, 2009).

Obecnie osiedla patronackie są bardzo cennym składnikiem dziedzictwa kulturowego regionu. Świadczą o tradycji, tożsamości i swojskości krajobrazu, ale ponadto doskonale wpisują się w lokalny koloryt miejsca, tworzą genius loci i stanowią o unikatowości miejsc. Coraz częściej lokalne stowarzyszenia i grupy działania zabiegają o to, aby osiedla te stały się atrakcją turystyczną. W porównaniu do rozwiązań z Górnego Śląska, gdzie wiele osiedli doczekało się już udanych rewitalizacji, osiedla Zagłębia są w większości zaniedbane i czekają na swoje "odkrycie". Stowarzyszenie na Rzecz Ochrony Dziedzictwa Przyrodniczego i Kulturowego "Moje Miasto" podjęło inicjatywę rozpoczynającą ten proces. Niniejsza publikacja omawia genezę i specyfikę wybranych osiedli patronackich Zagłębia Dąbrowskiego, pełni również rolę dokumentacyjną. Książka jest napisana w formie przewodnika przez członków i sympatyków Stowarzyszenia, i w znaczącej części jednocześnie, pracowników naukowych Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego. Zawiera mapy, które ilustrują lokalizację wybranych najcenniejszych osiedli a jednocześnie prezentuje, w formie katalogu fotografii, zachowane zespoły osadnicze. Tym samym może być dokumentem stanu zachowania osiedli patronackich w drugiej dekadzie XXI w., i być wykorzystywana, jako studium porównawcze w analizie mieszkaniowej architektury robotniczej prowadzonej w przyszłości. Książka przede wszystkim proponuje utworzenie szlaku turystycznego po zagłębiowskich, historycznych osiedlach, oferując czytelnikowi odwiedzenie tych miejsc.

Liczymy, że dzięki naszej publikacji, wskazane miejsca będą odwiedzane, ożywione gwarem turystów, a tym samym zasłużą na uwagę właścicieli i administratorów na należną im restaurację i tym samym na realną rewitalizację. Mamy nadzieje, że w jakimś stopniu, przyczynimy się tym samym do procesu odnawiania i upamiętniania tych miejsc, a także, że ich materialna, estetyczna i symboliczna kondycja oraz ranga zostanie na tyle ugruntowana, że osiedla te zostaną trwałym zapisem treści regionalnego krajobrazu.

Janusz Piątek
Prezes Stowarzyszenia "Moje Miasto"

Spis treści:

strona 05 • Wstęp

strona 09 • Osiedla patronackie w cywilizacyjnej przestrzeni Europy

strona 17 • Dzieje budownictwa patronackiego w Zagłębiu Dąbrowskim

strona 21 • Budownictwo patronackie w Będzinie

strona 28 • Budownictwo patronackie w Czeladzi

strona 36 • Budownictwo patronackie w Dąbrowie Górniczej

strona 43 • Budownictwo patronackie w Sosnowcu

strona 61 • Budownictwo patronackie w Zawierciu

strona 66 • Projekt szlaku turystycznego Zagłębiowskich Osiedli Patronackich

strona 71 • Podsumowanie

strona 73 • Literatura